W 2015 roku się na rynku wydawniczym pojawiła książka autorstwa Agnieszki Jedlińskiej–Kawskiej i Tomasza Kawskiego pt. Społeczność żydowska w Bydgoszczy w XX wieku. Publikacja ta została wydana nakładem Instytutu Wydawniczego ,,Świadectwo’’.    Tematyka podjęta przez autorów dotyczy mało znanego zagadnienia, a mianowicie dziejów bydgoskiej mniejszości żydowskiej.
Rozdział pierwszy tej pracy poświęcony jest przybyciu ludności żydowskiej na Kujawy, jak i ich dalszych losów, aż do 1920 roku. Wspomniany jest w nim statut kaliski wydany w 1264 roku przez Bolesława Pobożnego. Zawarte w nim normy były pierwszą regulacją prawną dotyczącą pobytu tej ludności na ternach Polski. Wzorując się na tym dokumencie król Kazimierz III Wielki rozszerzył przywileje dla Żydów.

Pierwsze wzmianki historyczne o Żydach na Kujawach pochodzą z XV wieku. W Bydgoszczy pojawili się w 1507 roku. Rozwinęli  handel w mieście, wzmacniając miasto pod względem gospodarczym. Żydowscy mieszkańcy Bydgoszczy budzili niechęć reszty mieszkańców ze względu na konkurencyjność w handlu. W 1555 roku król Zygmunt II August wydał przywilej zakazujący ludności wyznania mojżeszowego przebywania w grodzie nad Brdą i Wisłą. Od tego czasu  starozakonni mieszkańcy Bydgoszczy zaczęli zasiedlać podbydgoskie miejscowości, szczególnie Fordon. Swoim przybyciem wzbogacili te tereny pod względem ekonomicznym i kulturowym. Przebywanie Żydów w Bydgoszczy wzmiankowano jeszcze w  1713 roku.
Kolejnym rozdziałem w dziejach kujawskiej społeczności żydowskiej był rok 1766, kiedy zezwolono jej na ponowne zamieszkanie w Bydgoszczy. W czasach zaboru pruskiego rozpoczął się długotrwały proces napływu ludności wyznania mojżeszowego do miasta. W XIX wieku Bydgoszczanie znowu chcieli zakazać osadnictwa żydowskiego, powołując się na przywilej z roku 1555 roku, zakazujący takowego osadnictwa. Władca Prus przychylił się do tych postulatów w 1834 roku. Obowiązywały one do 1848 roku, jednak w praktyce nie były przestrzegane. Odsetek ludności hebrajskiej rósł do lat 70-tych XIX wieku. W kolejnych dekadach zanotowano spadek populacji ze względu na emigrację do dużych miast niemieckich i Ameryki. Pewien wpływ na zmniejszanie się populacji miała też jej germanizacja. 
    Bydgoszczanie żydowskiego pochodzenia, pomimo niewielkiej liczebności, w 1858 roku liczonej na około 7,7 procent, zaznaczyli się w różnych dziedzinach życia miasta. Symbolem ich obecności była synagoga pochodząca z roku 1884 zaprojektowana przez niemieckiego architekta Alfreda Muttraya. Przedsięwzięciem budowy kierował Louis Aronsohn, bydgoski bankier pochodzenia żydowskiego, który był jednym z najbogatszych mieszkańców miasta. Cechą charakterystyczną tej budowli był niewątpliwie jej monumentalizm.
 Żydzi mieszkający w prowincji wielkopolskiej, w której skład wchodziła Bydgoszcz, podobnie jak w okresie poprzedzającym pruskie panowanie, zajmowali się głównie handlem i kilkoma wybranymi działami produkcji przemysłowej i rzemieślniczej. Nastąpiły wówczas jednak wyraźnie zmiany w proporcji jakościowej i ilościowej. Spora grupa Żydów zaliczała się także do inteligencji. Ciekawym aspektem ich działalności był udział żydowskich kupców w przemycie towarów z Kongresówki.
Ludność żydowska zamieszkująca Bydgoszcz pod koniec XIX wieku miała już swoich reprezentantów we władzach miejskich oraz polityków, którzy reprezentowali Bydgoszcz i region na forum parlamentu w Berlinie. Przykładem takiego reprezentanta był Lewin Louis Aronsohn, bydgoski przemysłowiec, który najpierw piastował funkcję radnego miasta, a później posła do parlamentu pruskiego z okręgu bydgosko-wyrzyskiego.
Interesującym elementem dotyczącym mniejszości żydowskiej w Bydgoszczy była jej postawa polityczna. W drugiej połowie XIX wieku coraz częściej zjawiska społeczno- polityczne i cywilizacyjne zaczęły oddziaływać na zachowania miejscowych Żydów. W swej większości opowiedzieli się po stronie niemczyzny, rozumianej jako postawa zarówno kulturowa jak i polityczna. Jej wyrażeniem było odchodzenie od posługiwania się językiem jidish na rzecz niemieckiego, który był do niego zbliżony. Sami siebie określali jako pruskich patriotów, zachowali jednak w większości dawne wyznanie religijne.
    Istotną cezurą dla miejscowej ludności żydowskiej jest powrót Bydgoszczy do macierzy w 1920 roku. Wielu bydgoskich Żydów czujących się Niemcami nie potrafiło odnaleźć się w nowej rzeczywistości. Wraz z miejscowymi Niemcami opuszczali miasto. Warto w tym miejscu posłużyć się przytoczonymi w książce liczbami. W schyłkowym okresie I wojny światowej bydgoscy Żydzi stanowili około 1300-1400 mieszkańców miasta, z czego w latach 1919-1920 Bydgoszcz opuściło około 1000 osób. Regres demograficzny tej mniejszości narodowej został powstrzymany z końcem 1920 roku i początkiem 1921 roku. Miasto zaczęło być ponownie zasiedlane przez Żydów pochodzących jednak z innych części ziem polskich. Już w czerwcu 1921 roku społeczność ta osiągała liczbę 629 osób. Od 1922 roku co miesiąc przybywało po kilkanaście lub więcej osób. Wzrost populacji żydowskiej nastąpił w 1923 roku, kiedy to ludność ta liczyła 825 osób, w 1926 roku - 1098 osób, w 1936 roku - 2101 osób i wreszcie w 1939 roku - 2057 osób. Było to jedno z liczniejszych skupisk żydowskich w województwach zachodniej Polski. Bydgoszcz pod tym względem nieznacznie ustępowała tylko Poznaniowi, w którym w 1938 roku mieszkało 2800 Żydów.
Żydzi mieszkający w Bydgoszczy zasiedlali głównie centrum miasta przy ulicy Długiej i przyległych do niej uliczkach, a także leżące nieopodal kompleksu synagogalnego Podwale, Wełniany Rynek, Stary Rynek i ulicę Jezuicką. Część  lepiej sytuowanych Żydów zamieszkiwała reprezentacyjne ulice w śródmieściu, takie jak ulica Cieszkowskiego i Marszałka Focha.   
Interesującym wątkiem poruszonym w drugim rozdziale opracowania jest życie zawodowe mniejszości żydowskiej. Dominowały zawody związane z handlem. Można jednak zaobserwować malejący odsetek osób zajmujących się tą sferą życia gospodarczego z około 83 procent w 1925 roku, do około 60 procent w 1939 roku. Przedstawiony trend odejścia od działalności handlowej związany był z powiększeniem się liczby żydowskiej inteligencji. Przynależeli do niej urzędnicy pracujący niemal wyłącznie w prywatnych przedsiębiorstwach i w gminnej biurokracji oraz pojedynczy przedstawiciele wolnych zawodów, służby zdrowia, wymiaru sprawiedliwości, co też jest interesującą informacją. Warto podkreślić, że w przedwojennej Bydgoszczy było tylko 6 lekarzy żydowskich, 5 inżynierów, 1 rysownik, 1 muzyk i 1 redaktor.
Bydgoska mniejszość żydowska potrafiła się dobrze zorganizować pod względem gospodarczym, czego dowodem było istnienie kilku organizacji kredytowo-pożyczkowych. Najznamienitszą był powstały Spółdzielczo Żydowski Bank Kupiecki (Bank Kupiecki spółka Z o.o) z siedzibą przy ulicy. Marszałka Focha 40. Kierowali nim Feliks Lewin, Dawid Elbaum, Bronisław Herman, Jakub Rozenthal, dr Bertold Drobin.   
Organizację zawodowe reprezentował Oddział Centralnego Związku Rzemieślników Żydów w Bydgoszczy, który założony został w połowie lat 20-tych. Prace jego utrudniały jednak wewnętrzne spory między zarządem, któremu przewodził Dawid Miedziński, a członkami organizacji, w wyniku czego w 1938 roku ustała działalność tej organizacji.
Bydgoscy Żydzi, wzorując się na innych nacjach, powołali organizację młodzieżowe. Jedną z nich był Związek Młodzieży Żydowskiej, który oficjalnie powstał w 1924 roku. W 1929 roku organizacja ta zorganizowała zabawę, w której uczestniczyło aż 120 osób. Członkowie tej organizacji liczyli wówczas 80 osób. W organizacji propagowano wśród młodego pokolenia ideologię narodowo-żydowską – czyli syjonizm. Działalności tej organizacji patronował rabin Efraim Sonneschein. Stowarzyszenie dysponowało biblioteką posiadającą księgozbiór liczący 2,5 tys. tomów. Zgromadzone w bibliotece książki dotyczyły takich dziedzin jak filozofia i historia. Była to bezwątpienia najciekawsza organizacja mniejszości żydowskiej istniejąca w przedwojennej Bydgoszczy.       
Ostatni rozdział książki poświęcony jest bydgoskiej mniejszości żydowskiej po 1945 roku i obejmuje on okres do roku 1971, kiedy to zlikwidowano w Bydgoszczy oddział Towarzystwa Społeczno–Kulturalnego Żydów w Polsce.
 W prezentowanym rozdziale dowiadujemy się jak ludność żydowska znalazła się w Bydgoszcz po 1945 roku i że była to w większości ludność, która nie mieszkała w przedwojennej Bydgoszczy. II wojnę światową przeżyło tylko 71 bydgoskich Żydów, z czego 17 osiedliło się ponownie w mieście. Nowo przybyli żydowscy mieszkańcy pochodzili z dużych miast przedwojennej polski. Ponad 8 procent z nich zamieszkiwało przed wojną poza granicami polski, głównie na ternach Niemiec.
Z  rozdziału tego dowiadujemy się o próbach organizowania się ludności żydowskiej w już komunistycznym państwie - jakim był PRL. Ukazano próby skłaniania ich do emigracji, a także postrzegania ich obecności jako zagrożenia przez władze, które miały w zamyśle stworzenie jednolitego narodowo państwa.
Rozdział kończy się na opisaniu tragicznych wydarzeń 1968 roku, kiedy to antysemityzm, notabene wzorowany na radzieckim, doprowadził do całkowitej depopulacji mniejszości żydowskiej w mieście. Pokazuje również, jak wydarzenia zapoczątkowane w 1968 roku doprowadziły do kresu istnienia mniejszości żydowskiej w Bydgoszczy, który nastąpił w 1971 roku.
Podsumowując książkę, jest ona cennym przyczynkiem do dalszego badania dziejów mniejszości żydowskiej na terenie miasta. Ważnym jej atutem są tabele zwierające zawody bydgoszczan pochodzenia żydowskiego. Brakuje w niej choć krótkiego przedstawienia tego kim są Żydzi i dlaczego przybywali na tereny Polski.
   
----------------------------------------------------
Agnieszka Jedlińska-Kawska i Tomasz Kawski, Społeczność żydowska w Bydgoszczy w XX wieku, Bydgoszcz 2015, Instytut Wydawniczy „Świadectwo”, ss. 280.