W 2015 roku ukazała się nakładem Instytutu Wydawniczego ,,Świadectwo” książka "Leksykon religijno-kulturalny staroprawosławia". Publikacja dr. Stefana Pastuszewskiego wyjaśnia zagadnienia związane z życiem i kulturą starowierców. Praca przedstawia początki ruchu staroobrzędowców od roku 1653, kiedy to rozpoczął się rozłam nazywany przez Rosyjską Prawosławną Cerkiew raskołem staroobrzędowym.
Nastąpił wyniku rozpoczętej w 1653 przez patriarchę moskiewskiego Nikona i trwającej do dzisiaj reformie. Choć Cerkiew prawosławna to nie zachodnia, a szczególnie protestancka Eclesia semper reformata, czyli kościół permanentnie reformujący się, to jednak wzruszenie w połowie XVII wieku, zastygłych w ideowej ortodokcji, znacznie to chrześcijaństwo osłabiło. Istotą ruskiego chrześcijaństwa był bowiem brak podziału życia człowieka na religijne i świeckie, monastyczny styl tego życia oraz postpogański rytualizm.
Reforma zapoczątkowana przez Nikona polegała na ujednoliceniu Cerkwi ruskiej z tradycyjnie najwyżej usytuowaną w świecie prawosławnym, Cerkwią grecką, która była bezpośrednim spadkobiercą upadłego Bizancjum. Obrzędy prawosławne biegły wówczas odrębnymi drogami w poszczególnych Kościołach narodowych, a szczególnie w położonej na uboczu Rusi!
Ruch staroobrzędowcy polegał na przeciwstawieniu się przeprowadzanej reformie, która w istocie próbą modernizacji państwa w kierunku zachodu. Władze instrumentalnie traktowały ideę Trzeciego Rzymu. Koncepcja ta wiązała się z marzeniem cara Aleksandra Michałowicza Romanowa (1629-1676) o zjednoczeniu pod rosyjskim patronatem duchowym i politycznym wszystkich prawosławnych narodów pozostających wówczas w tureckiej niewoli, następnie wyzwolenie ich. Z uwagi na ówczesną słabość państwa rosyjskiego, można było osłabić Imperium Osmańskie tylko poprzez struktury religijne. Władca chciał perspektywicznie pozyskać tron w Konstantynopolu dla siebie lub swoich następców. W tym wysiłku popierali go zarówno prawosławni Grecy, jak i rzymskokatoliccy jezuici, pragnący skierować Moskwę do walki z islamem, który zagrażał inwazją na zachód Europy.
Publikacja w dalszej części zawiera kalendarium staroprawosławia zawierająca od 1653 roku doprowadzona do 2013 roku. Zawarto w nim daty ważnych dla starowierców wydarzeń takich np: ukaz carski z 17 lutego 1718 roku starego kalendarza, kiedy za potajemne wyznawanie staroprawosławia rozpoczęto zsyłać na katorgę i obłożono staroobrzędowców podwójnym podatkiem. Przedstawione kolejne wydarzenia z życia dotyczące tej grupy np. wprowadzenie w 1752 roku rocznego 50 – rublowego podatku za noszenie brody przez starowierców oraz potwierdzenie obowiązku noszenia specjalnej odzieży. Przedstawiono tajną dyspozycję pochodząca z 19 sierpnia 1820 roku wydaną przez cara Aleksandra I o nie prześladowaniu staroprawosławia (traktowania jednak wciąż jako sekta)pod warunkiem jego niepublicznej egzystencji.
Leksykon posiada mapę występowania wspólnot starowierskich na terenie Rosji i dawnej Rzeczypospolitej. Widać na niej np. okręg występowania tej wspólnoty religijnej w Województwie Bracławskim. Publikacja zawiera również mapę zamorskich migracji staroobrzędowców. Wynika z niej, że przedstawiciele tej grupy etuoreligijnej emigrowali do tak egzotycznych krajów, jak Brazylii, Urugwaju, Boliwii czy Nowej Zelandii.
Główna część publikacji poświęcona jest wyjaśnieniom zagadnień dotyczących obrzędów, liturgii, parametrów. Przykładem takiego wyjaśnienia jest przedstawiony zwrot alliłuja (hebr. Alleluja = chwalcie Boga) - radosne wezwanie do sławienia Boga, czytane i śpiewane na część Przenajświętszej Trójcy. Termin ałczba (scs) – głód, nienasycone pragnienie (tu: w znaczeniu głodu Bożej prawdy). Carskoje bogomolje- modlitwa za cara; jeden z punktów ustawicznego sporu w obrębie staroprawosławia; różni filippowców i fedosiejewców od wczesnych pomorzan (daniłowców), którzy pod przymusem zaakceptowali te modlitwę w 1739 roku. Starowiercy, którzy odmawiali tę modlitwę często słowa bogobojny i prawosławny, określają cerkwi nikoniańskiej cara, zastępowali słowem panujący, a także nie wymieniali imienia aktualnego władcy. Czasownia- kaplica; mały budynek sakralny przeznaczony do modlitwy, gdyż brak ołtarza uniemożliwia odprawienie w nim Liturgii, którą w szczególnych przypadkach można sprawować na przenośnym antimisie. Czasownie występują również u bezpopowców, gdy w ich molennie nie ma podobija priestoła. W pierwotnym staroprawosławiu nie było typowych molenn, tylko czasownie; stąd między innymi sogłasije czasowienników. Nazwa czasowni pochodzi od czasów, czyli obowiązkowych modlitw całodobowego kręgu modlitw, zwanych w rzymskich katolicyzmie Liturgią Godzin, w skrócie Godzinami, a przy indywidualnym odmawianiu Godzinkami. W Leksykonie przedstawiono także osoby pełniące służbę liturgiczną, np. diak (scs)- psalmista, śpiewak cerkiewny; w cerkwiach popowskich pomocnik kapłana mający niższe święcenia duchowne. W niektórych wspólnotach ogólnym pojęciem diaka obejmuje się ustawsczika, gołowszczika, psałmoszczika; także: urzędnik carski.
Książka zawiera również potoczne zwroty używane przez starowierców, jednym z nich jest ellin-Hellen, Grek: szydercze określenie cara Aleksego Michajłowicza Romanowa, będącego zagorzałym grekofilem.
Istotnym elementem publikacji są ilustracje, które dokumentują np. przedmioty liturgiczne.
Podsumowując książkę, można stwierdzić, że encyklopedyczne przedstawienie terminów jest niezwykle pomocne dla badaczy tematyki i staroprawosławia.
Stefan Pastuszewski, Leksykon religijno-kulturowy staroprawosławia, Bydgoszcz 2015, Instytut Wydawniczy ,,Świadectwo”.