Wielowiekowa historia stosunków polsko - litewskich sięga wieku XIII, gdy jeden z pięciu najważniejszych książąt litewskich zwanych kunigasami - Mendog (lit. Mindaugas), po usunięciu od wpływów pozostałych książąt, ok. 1240 r. zjednoczył Litwę, stając się w praktyce jedynowładcą rdzennie litewskiej Auksztoty (lit. Aukštaitija). Wkrótce przyłączył też do rdzennie pogańskich ziem litewskich prawosławne ziemie ruskie - Ruś Czarną i Ziemię Połocką.
Zawarł także sojusz z Krzyżakami, przyjmując z rąk biskupa chełmińskiego w 1251 r. chrzest (w 1261 r. powrócił do wiary przodków), a następnie w 1253 r. - przy poparciu Krzyżaków i za zgodą papieża Innocentego IV - uzyskał koronę królewską.
W tym też okresie, głównie na terenach przygranicznych zaczęło dochodzić do polsko - litewskich walk, a gdy Litwini pokonali Jaćwingów i zajęli ich terytoria, to znaleźli się w bezpośrednim sąsiedztwie Mazowsza. W 1262 r. Litwini najechali ziemię mazowiecką, a w jednej z bitew poległ książę Siemowit I mazowiecki, zaś do niewoli litewskiej trafił jego syn - Konrad II czerski.
Po śmierci Mendoga w 1263 r., nastąpiła poprawa w relacjach polsko-litewskich, a jeden z następców Mendoga wydał swoją córkę za księcia mazowieckiego Bolesława II.
Jednakże już wkrótce rozpoczęły się kolejne wyprawy litewskie na ziemie polskie, docierające pod Dobrzyń, Wyszogród, Warszawę i Łęczycę. W czasie tych walk poległ książę Kazimierz II (łęczycki).
Pierwszy sojusz polsko-litewski zawarty został w 1325 roku, pomiędzy królem Polski Władysławem Łokietkiem a wielkim księciem litewskim Giedyminem (Gediminas). Przymierze to zostało przypieczętowane ślubem, zawartym pomiędzy synem Władysława - Kazimierzem III, a córką wielkiego księcia - Aldoną. Sojusz ten uznany został w chrześcijańskiej Europie jako przymierze z poganami i pod tą presją król Władysław zerwał przymierze.
Wkrótce też, bo już w latach 1349-1350 doszło do walk polsko-litewskich o Ruś Halicką, zakończonych porozumieniem zawartym w 1351 roku Kiejstutem (lit. Kęstutis).
W tym też czasie pojawiło się nowe zagrożenie, zarówno dla Polski, jak i dla Wielkiego Księstwa Litewskiego, a to ze strony państwa Zakonu Kawalerów Mieczowych, sprzymierzonego z państwem Zakonu Krzyżackiego. Zagrożenie to było główną przyczyną zbliżenia pomiędzy tymi państwami. Kolejnym powodem była wręcz konieczność wprowadzenia Litwy do grona państw chrześcijańskich, aby pozbawić Krzyżaków i Kawalerów Mieczowych pretekstu do aneksji Żmudzi (lit. Žemaitija), a w dalszej kolejności pozostałych ziem litewskich. Natomiast stronę polską inspirowała dbałość o rozszerzenie wpływów Kościoła rzymskokatolickiego. Nie bez znaczenia było dążenie Polski do przerwania najazdów litewskich na wschodnie ziemie polskie.
W tych warunkach w 1385 r. w miejscowości Krewo doszło do podpisania unii polsko-litewskiej, zwanej unią krewską. Układ stanowił, iż Jagiełło (lit. Jogaila) zawrze małżeństwo z królową Polski Jadwigą Andegaweńską i osiądzie na tronie polskim. W zamian za to Jagiełło zobowiązał się przyjąć chrzest i schrystianizować Litwę, a także przyobiecywał, „ziemie wszystkie swoje litewskie i ruskie na wieczne czasy do korony królestwa polskiego przyłączyć". Unia krewska przyniosła niewątpliwie wzmocnienie Królestwa Polskiego, co było istotne wobec narastającego konfliktu z Zakonem Krzyżackim. Była pierwszym z sześciu aktów unijnych zawartych między Królestwem Polskim a Wielkim Księstwem Litewskim.
Kolejne porozumienie polsko-litewskie zawarte w 1401 r., zwane unią wileńsko-radomską, oddawało dożywotnio władzę na Litwie Witoldowi Kiejstutowieżowi (lit. Vytautas Kęstutaitis), jako wielkiemu księciu, który zobowiązał się do przyłączenia ziem litewskich do Królestwa Polskiego. Władysław Jagiełło zachował jednak władzę zwierzchnią nad Wielkim Księstwem Litewskim. Z uwagi na śmierć w 1399 r. królowej Jadwigi oraz z braku potomstwa z jej małżeństwa z Jagiełłą, bojarzy litewscy zastrzegli, że w przypadku bezpotomnej śmierci króla, nowego monarchę wybiorą wspólnie z panami polskimi.
Gdy w 1409 r. doszło do wybuchu wojny z Zakonem Krzyżackim. Przeciwko Krzyżakom wystąpiły wspólnie Polska i Litwa. Bezpośrednim pretekstem stał się wybuch antykrzyżackiego powstania na Żmudzi, wspieranego przez Litwę i pośrednio przez Polskę. Zwycięska bitwa pod Grunwaldem 15 lipca 1410 r. sprawiła, że świadomość obopólnych korzyści z pozostawania w ścisłym sojuszu wzrosła zarówno w Polsce, jak i na Litwie.
Kolejnym przymierzem zawartym pomiędzy Polską a Litwą była unia horodelska zawarta w 1413 r. w Horodle. Unia ustanawiała wspólną politykę obydwu państw, upodobniała litewskie struktury administracyjne do polskich, wprowadzając urzędy kasztelanów i wojewodów na Litwie, jak też wspólne sejmy i zjazdy polsko - litewskie oraz zrównała litewską szlachtę katolicką ze szlachtą polską, adoptując przy tym 47 katolickich rodów bojarskich do herbów polskich. Ustalono również, że unia będzie kontynuowana po wygaśnięciu rodu Jagiełły.
Po śmierci Witolda w 1430 r. wielkim księciem litewskim został brat Jagiełły - Swidrygiełło (lit. Svitrigaila). Ponieważ stało się to bez zgody możnowładców polskich, było naruszeniem postanowień unii horodelskiej, tym bardziej, że Swidrygiełło rozpoczął starania o koronację, sprzymierzając się z Krzyżakami. Stało się to przyczyną wybuchu wojny polsko-litewskiej w lipcu 1431 r. i najazdem wojsk litewsko-krzyżackich na Kujawy i Wielkopolskę. Wojna zakończyła się przegraną wojsk Świdrygiełły pod Dąbkami we wrześniu tegoż roku. Ostatecznie w 1432 r. katoliccy bojarzy litewscy odsunęli od władzy Świdrygiełłę i wielkim księciem wybrali Zygmunta Kiejstutowicza (lit. Zygimantas Kęstutaitis), zaakceptowanego przez stronę polską.
W 1432 r. w Grodnie podpisano kolejną unię, zwaną unią grodzieńską, mającą przede wszystkim na celu odbudowanie związków polsko - litewskich. Unia ta zrównała również w prawach bojarów, bez względu na ich wyznanie.
W 1434 r. zmarł król Władysław Jagiełło i na tron Polski wybrano jego syna Władysława III, nazwanego później Warneńczykiem. Natomiast na Litwie po śmierci Zygmunta Kiejstutowicza, bojarzy bez porozumienia z panami koronnymi obwołali wielkim księciem Kazimierza IV Jagiellończyka (lit. Kazimieras Jogailaitis), co stało się przyczyną kolejnego zerwania unii.
Po śmierci Władysława III, poległego pod Warną w 1444 r. podczas nieudanej wyprawy antytureckiej, szlachta polska zwróciła się do Kazimierza IV z propozycją objęcia tronu polskiego, na co on się zgodził i w czerwcu 1447 r. w katedrze wawelskiej został koronowany na króla Polski, kończąc tym samym okres bezkrólewia. Wcześniej, w maju tego samego roku w Wilnie król wydał przywilej gwarantujący nienaruszalność terytorium Litwy oraz zapewniający obsadzanie stanowisk w wielkim księstwie przez Litwinów. Oznaczało to wznowienie unii polsko-litewskiej. Była to jednakże unia personalna, a nie jak przed 1444 r. unia instytucjonalna.
Okres panowania Kazimierza Jagiellończyka to wzrost potęgi Polski i Litwy i okres świetności rodu Jagiełłów.
Po jego śmierci w 1492 r. władzę przejęli jego synowie - Jan Olbracht w Krakowie jako król Polski, a Aleksander Jagiellończyk w Wilnie, jako wielki książę Litwy. Podział władzy był równoznaczny z kolejnym już zerwaniem unii pomiędzy Litwą a Koroną, w szczególności unii personalnej. Nie oznaczał to jednakże całkowitego zerwania istniejących od stu lat związków polsko - litewskich, chociaż nie były już one tak ścisłe. Obaj władcy wspierali się militarnie i w polityce zagranicznej, można więc przyjąć, że istniała w tym okresie pomiędzy tymi państwami unia dynastyczna.
Zaowocowało to podpisaniem w 1499 r. unii krakowsko - wileńskiej, zwanej też układem wileńskim, będącą właściwie przymierzem polityczno - wojskowym. Unia nawiązywała do unii zawartej w Horodle, pomijając zapis o inkorporacji ziem litewskich do Polski. W swoich głównych postanowieniach unia przewidywała udzielenie wzajemnej pomocy militarnej, wypowiadanie wojny wyłącznie za zgodą drugiej strony oraz wybór władcy każdego z państw „za radą i wiadomością" drugiej strony. Unia sankcjonowała więc trwający od czasu panowania Kazimierza Jagiellończyka ścisły sojusz pomiędzy tymi państwami.
Śmierć króla Jana Olbrachta w 1501 r. otworzyła możliwość objęcia tronu polskiego jego bratu Aleksandrowi Jagiellończykowi, a zatem i przywrócenia unii personalnej. Obydwie strony były przekonane o konieczności zaciśnięcia wzajemnych związków, z tym, że każda ze stron kierowała się innymi pobudkami. Litwini nie byli zainteresowani zacieśnianiem zawiązku ponad zwykłą unię personalną, a strona polska była za jeszcze bliższym pogłębieniem związku.
Ostatecznie, po długich negocjacjach w październiku 1501 r. obydwie strony podpisały unię, zwaną unią mielnicką lub unią piotrkowsko-mielnicką. Ceną za koronę polską dla wielkiego księcia Aleksandra i pomoc w wojnie Litwy z państwem moskiewskim, była zgoda na daleko idący związek tych państw, w praktyce zdominowany przez Polskę. Pomimo, że nie wszystkie postanowienia unii zostały zrealizowane na skutek oporu ze strony Litwinów, stała się ona pierwowzorem dla unii lubelskiej.
Po śmierci w 1506 r. Aleksandra Jagiellończyka, na króla Polski koronowany został jego brat - wielki książę litewski Zygmunt I nazywany później Starym. Ówczesne elity miały świadomość, iż dynastia Jagiellończyków wygasa.
Zamysł wprowadzenia unii realnej w miejsce unii personalnej pojawiał się w Polsce od połowy XVI i jej zwolennicy powoływali się na niezrealizowane w praktyce zapisy unii krewskiej. Spotykało się to jednak z ostrą reakcją elit Wielkiego Księstwa Litewskiego, dążącą do związku federacyjnego obydwu państw, obawiających się inkorporacji Litwy i dominacji Polski we wzajemnych relacjach.
Trwająca od 1558 r. wojna litewsko-rosyjska, obnażyła słabość Litwy, która straciła na rzecz Moskwy ok. 30% swojego terytorium i uświadomiła elitom litewskim, że Wielkie Księstwo nie może samodzielnie przeciwstawić się Rosji. Polska pomoc militarna udzielona w tej wojnie pozwoliła na pozyskanie na Litwie zwolenników ścisłego związku obydwu państw, szczególnie wśród szlachty litewskiej, która ponosiła główny ciężar wojny.
W grudniu 1568 r. król Zygmunt II August - syn Zygmunta Starego, koronowany na króla Polski w 1530 r., zwołał do Lublina sejm koronny, a do Wohynia sejm litewski. 10 stycznia 1569 r. na zamku lubelskim rozpoczął obrady sejm koronny. W czasie jego trwania posłowie polscy przedstawili stronie litewskiej swój projekt unii, zakładający ustanowienie jednego władcy, jednego sejmu, prawa obywateli do piastowania urzędów i posiadania dóbr w obydwu krajach. Natomiast Litwini proponowali utrzymanie unii personalnej, osobne koronacje, odrębność urzędów i jedynie wspólną politykę zagraniczną i obronną. Reprezentacja litewska, wśród których dominował Mikołaj Radziwiłł Rudy, opuściła Lublin. Pod ich nieobecność sejm koronny przegłosował inkorporację poszczególnych ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego do Korony. W marcu do Korony włączono województwo podlaskie, w maju województwo wołyńskie a w czerwcu województwa kijowskie i bracławskie. Szlachtę rusińską z tych terenów zrównano w prawach ze szlachtą polską, przyznano też im miejsce w sejmie koronnym.
Zastosowana przez króla polityka faktów dokonanych, czyli inkorporacja ziem ruskich do Korony, zmusiła przedstawicieli sejmu litewskiego do powrotu i wznowienia obrad. Rokowania wznowiono 6 czerwca, a już 28 czerwca uchwalono zawarcie nowej unii polsko - litewskiej, będącej unią realną, zwanej unią lubelską. Akt ten został podpisany 1 lipca, a 4 lipca ratyfikowany przez króla Zygmunta II Augusta.
W myśl postanowień tego aktu, władzę centralną stanowił wspólny król, wybierany w drodze elekcji i koronowany w Krakowie.
Władzę ustawodawczą stanowił wspólny sejm walny, obradujący w Warszawie, w skład którego wchodziło 120 posłów koronnych i 48 posłów litewskich. Natomiast w skład senatu weszło 113 senatorów polskich i 27 litewskich. Odtąd też miała być wspólna polityka obronna i zagraniczna. Zachowano odrębne urzędy centralne, tytuły i dostojeństwa z identycznym zakresem kompetencji. Ujednolicono system monetarny, a wspólną walutą stał się dotychczasowy grosz polski. Zachowano odrębne wojsko, z odrębnym dowództwem. Językiem urzędowym w Koronie był język polski, a na Litwie język ruski. Zniesiono też zakaz nabywania przez Polaków dóbr na Litwie. Doprowadzenie do zawarcia unii lubelskiej było jednym z najważniejszych osiągnięć króla Zygmunta II Augusta.
Zawarcie unii stało się jednocześnie aktem powołania nowego państwa -Rzeczypospolitej Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego, określanego w historiografii mianem Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
Powstanie nowego, wielokulturowego tworu państwowego w Europie, miało również dalekosiężne skutki w przyszłości. Następowała szybka integracja szlachty obu dotychczasowych państw w jedną grupę społeczną, na gruncie kultury polskiej.
Następowała polonizacja szlachty litewskiej, na którą przeniesiono wszystkie przywileje szlachty polskiej. Miało miejsce masowe przenoszenie się drobnej szlachty polskiej na Litwę, zasiedlającej tereny słabo dotąd zaludnione.
Jeśli nie brać pod wzgląd Carstwa Rosyjskiego, Rzeczypospolita Obojga Narodów była największym państwem na kontynencie europejskim. W 1618 r. Rzeczypospolita osiągnęła maksymalny zasięg terytorialny wynoszący nie mniej niż 990.000 km kw. Liczba ludności wzrastała w latach 1569-1650 z 7,5 do 8 mln do 11 mln, następnie na skutek wojen z sąsiadami, powstań i rebelii kozackich oraz licznych w tej epoce epidemii, liczba ludności znacznie spadła, jednak ok. 1771 r. zaludnienie wzrosło do ok. 12-14 mln. Charakterystyczna dla Rzeczypospolitej, na tle innych państw europejskich była bardzo duża liczebność stanu szlacheckiego (ok. 8-10%) i jej bardzo duże uprzywilejowanie. Na tle Europy wyróżniała się także organizacją państwa zdecentralizowanego, z monarchą o ograniczonych kompetencjach.
„Złoty wiek” Rzeczypospolitej przypada na koniec XVI w. i pierwszą połowę XVII w. W tym okresie Rzeczypospolita toczyła zwycięskie wojny z Rosją Szwecją i Chanatem Krymskim oraz z, osłabiającymi państwo, powstaniami kozackimi. W 1655 r. doszło do najazdu szwedzkiego, zwanym potopem szwedzkim. Szwedzi zajęli i spustoszyli większość kraju, a króla Jana Kazimierza zmusili do ucieczki na Śląsk. Na skutek zdrady wielkiego hetmana litewskiego Janusza Radziwiłła, który przy poparciu znacznej części szlachty litewskiej zawarł przymierze ze Szwedami, nie doszło do zajęcia przez nich Litwy. Ostatecznie Szwedzi zostali wyparci z Korony, ale państwo została doszczętnie zniszczone i ograbione, tracąc także zwierzchność nad większością Inflant i Prusami Książęcymi.
Prowadzone ze zmiennym szczęściem w latach 1654-1667 r. wojny z Rosją doprowadziły również do utraty na jej rzecz ziem wschodnich - Smoleńska z Siewierszczyzną, lewobrzeżnej Ukrainy i Kijowa.
Dalszy upadek pozycji Rzeczypospolitej na arenie międzynarodowej nastąpił pod rządami króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego i po wojnie z Turcją, po której w 1672 r. zostały na jej rzecz utracone Podole i Ukraina.
Dopiero okres panowania króla Jana III Sobieskiego, koronowanego w 1674 r. przyniósł kolejny okres świetności Rzeczypospolitej. Po zawarciu sojuszu z Habsburgami, przystąpił do walki z Imperium Ottomańskim. Po zwycięstwie pod Wiedniem w 1683 r. nastąpił kres ekspansji tureckiej w Europie. W wyniku zawartego z Turcją pokoju w Karłowicach, Polska odzyskała utracone w 1672 r. ziemie.
Okres wojen prowadzonych przez Rzeczypospolitą w XVII w. doprowadził państwo do załamania gospodarczego i utraty pozycji politycznej w Europie, skutkując w efekcie do anarchii i rozkładu instytucji państwa. Całkowicie zdestabilizowane państwo, otoczone przez mocne systemy władzy, zaczęło wchodzić w orbitę wpływów silnej monarchii rosyjskiej, pozostając faktycznie od 1768 r. pod protektoratem Imperium Rosyjskiego. W 1772 r. doszło do I rozbioru Rzeczypospolitej przez Prusy, Austrię i Rosję.
W XVIII w. wielokrotnie próbowano wprowadzić reformy mające za celu naprawę państwa. Ambitne plany reform proponowały obozy magnackie skupione wokół Potockich i tzw. Familia oraz król Stanisław August Poniatowski.
3 maja 1791 r. Sejm Czteroletni uchwalił Ustawę Rządową, zwaną Konstytucją 3 maja - ustawę regulującą system prawny Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Konstytucja zmieniła ustrój państwa na monarchię konstytucyjną, ograniczając znacząco demokrację szlachecką. Wprowadzała polityczne zrównanie w prawach mieszczan i szlachty oraz gwarantowała opiekę państwa nad chłopami. Zniosła praktycznie nieużywane od 1764 r. liberum veto. Wprowadziła trójpodział władzy - na władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Reformy wprowadzono zbyt późno i wywołały one gwałtowną reakcję Rosji, Prus i Austrii. Pod patronatem carycy Katarzyny II doszło do zawiązania w nocy z 18 na 19 maja 1792 r. Targowicy przez magnacki obóz republikanów, dążący do przywrócenia starego ustroju Rzeczypospolitej, na czele z Stanisławem Szczęsnym Potockim, Franciszkiem Ksawerym Branickim, Sewerynem Rzewuskim i Szymonem Kossakowskim - tzw. konfederacji targowickiej. Targowiczanie zwrócili się o pomoc wojskową do carycy Katarzyny II i uzyskali ją. 18 maja na tereny Rzeczypospolitej wkroczyła 100 tys. armia rosyjska, rozpoczynając wojnę polsko-rosyjską. 24 lipca król na żądanie carycy złożył akces przystąpienia do Konfederacji Targowickiej i w dniu 25 lipca wydał wojsku rozkaz zaprzestania działań wojennych.
Wojna zakończyła się przegraną Rzeczypospolitej, czego skutkiem była delegalizacja Konstytucji 3 maja. Doprowadziła także w 1793 r. do II rozbioru, a w 1795 r. do III rozbioru Rzeczypospolitej.
Bibliografia:
1. P. Jasienica, Rzeczpospolita Obojga Narodów, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa, 1972.
2. N. Davies, Boże Igrzysko, Wydawnictwo Znak, Kraków 2006.
3. H. Wisner, Litwa. Dzieje państwa i narodu, Warszawa, 1999.
4. H. Litwin, Od unii lubelskiej do III rozbioru Rzeczypospolitej, Lublin, 2000.
5. P. Janowski, Lubelska unia z 1 lipca 1569 r., Lublin 2006.
6. G. Błaszczyk, Litwa na przełomie średniowiecza i nowożytności, Poznań 2002.