W XVI i XVII wieku przez Europę Północną i Europę Środkową przetoczyły się dwie wojny, określane w historiografii mianem pierwszej wojny północnej, zwanej też siedmioletnią wojną północną (1563-1570) i drugiej wojny północnej (1655-1660). Stronami tego konfliktu były głównie: Królestwo Szwecji, Rzeczypospolita (do 1569 r. Korona Królestwa Polskiego), Wielkie Księstwo Litewskie, Królestwo Danii (i Norwegii), Brandenburgia, Carstwo Rosji i Lubeka reprezentującą interesy Hanzy. Wojny te toczyły się o podział Inflant oraz o hegemonię na Morzu Bałtyckim, tzw. Dominium Maris Baltici.
Wojny te nie przyniosły jednakże rozstrzygnięcia zadawalającego którąkolwiek ze stron konfliktu i w niedalekiej przyszłości były zarzewiem toczącej się o te same cele w latach 1700 – 1721 kolejnej wojny północnej, zwanej też wielką wojną północną.
W roku 1558 rozpoczęła się trwająca do 1570 r. wojna pomiędzy Wielkim Księstwem Litewskim wspieranym przez Rzeczypospolitą, a Carstwem Rosyjskim, będąca częścią ogólnoeuropejskich zmagań w ramach pierwszej wojny północnej. Główną przyczyną tej wojny były dążenia Rosji do opanowania wybrzeża Morza Bałtyckiego wraz z niezamarzającymi zimą portami na terenie Inflant. W styczniu 1588 r. wojska rosyjskie uderzyły na Inflanty i zdobyły Dorpat, Narwę oraz kilka zamków.
31 sierpnia 1559 r. zawarty został w Pozwolu pakt pomiędzy Wielkim Księstwem Litewskim, a Zakonem Kawalerów Mieczowych. Na mocy tego układu mistrz zakonu Gotthard Kettler oddawał całe Inflanty pod protekcję Zygmunta II Augusta, jako Wielkiego Księcia Litewskiego, który ze swojej strony zagwarantował Zakonowi obronę przed ekspansją Moskwy. Ponieważ pomoc litewska okazała się mało skuteczna, 28 listopada 1561 r. zawarto w Wilnie drugi pakt pomiędzy arcybiskupem ryskim, landmistrzem Gotthardem Kettlerem i stanami inflanckimi, a Koroną i Wielkim Księstwem Litewskim. Na mocy tego paktu Inflanty oddały się pod opiekę Zygmuntowi II Augustowi, jako królowi polskiemu i wielkiemu księciu litewskiemu. Następnie 5 marca 1562 r. w Rydze, Kettler złożył hołd lenny królowi Zygmuntowi oraz dokonał sekularyzacji Zakonu Kawalerów Mieczowych, przechodząc na luteranizm. W zamian otrzymał w dziedziczne lenno Kurlandię i Semigalię. Reszta Inflant i Ryga zostały inkorporowana do Korony i Litwy, jako Księstwo Zadźwińskie. Dorpat przypadł Rosji, Estonia Szwecji, a wyspy Ozylią i Dagö oraz Ziemię Piltyńską otrzymała Dania.
W toku działań wojennych, 9 sierpnia 1562 r. w bitwie pod Newlem wojska polskie pod wodzą starosty różańskiego pokonały wielokrotnie silniejsze wojska rosyjskie. 26 stycznia 1564 r. wojska litewskie dowodzone przez hetmana wielkiego litewskiego Mikołaja Radziwiłła i hetmana polnego litewskiego Grzegorza Chodkiewicza rozgromiły wojska rosyjskie pod Czaśnikami.
W roku 1563 r. doszło do wybuchu pierwszej wojny północnej, będącej wojną Szwecji z Danią oraz Rzeczypospolitej ze Szwecją i Rosją. Ów konflikt zbrojny spowodowany był dążeniami Rosji do zdobycia dostępu do Bałtyku oraz rywalizacją polsko-rosyjską o Inflanty, a także rywalizacją szwedzko-duńską o dominację w basenie Morza Batyckiego. Konfliktem były również zainteresowane inne państwa europejskie, przede wszystkim Niderlandy, Anglia oraz Francja. Doszło też do zawarcia 5 października 1563 r. w Kopenhadze sojuszu duńsko-polskiego oraz z miastami Hanzy reprezentowanymi przez Lubekę, skierowanego przeciwko Szwecji i sprzymierzonej z nią Rosji.
Działania wojenne objęły Inflanty, pogranicze litewsko-rosyjskie oraz Morze Bałtyckie. W toku wojny doszło do szeregu bitew. 15 lutego 1563 r. wojska rosyjskie pod osobistym dowództwem cara Iwana IV Groźnego zdobyły Połock. Z kolei 7 lutego pod Orszą wojska litewskie hetmana Mikołaja Radziwiłła rozbiły wojska moskiewskie. W 1565 r. wojska polsko-litewskie spustoszyły okolice Newla, Wieliża i Wielkich Łuków. W początkach 1568 r. wojewoda witebski Stanisław Pac zdobył Sitno, a starosta orszański Filon Kmita uderzył na Smoleńszczyznę, dochodząc do Wiaźmy. Prowadzone działania wojenne nie przyniosły jednakże militarnego rozstrzygnięcia, zwycięskiego dla którejkolwiek ze stron.
W 1568 r. rozpoczęły się negocjacje pokojowe zakończone podpisaniem 22 czerwca w Moskwie trzyletniego rozejmu pomiędzy Rzeczpospolitą a Carstwem Rosyjskim. Pierwszą wojnę północną zakończył traktat pokojowy podpisany 13 grudnia 1570 r. na kongresie pokojowym w Szczecinie pomiędzy Szwecją a Danią oraz Lubeką, występującą w imieniu Hanzy. Kongres potwierdził również rozejm polsko-rosyjski. Uchwały Kongresu okazały się korzystne dla Rosji i Danii. Rosja uzyskała podstawy do dalszej ekspansji na ziemie litewskie, a Litwa utraciła na jej rzecz wschodnią część Inflant, biskupstwo dorpackie i część terytorium województwa witebskiego z zamkami Jezieryszcze i Uświat.
Kolejna wojna północna, zwana drugą wojną północną, rozegrała się w latach 1655-1660 pomiędzy Szwecją sprzymierzoną przejściowo z Brandeburgią, Siedmiogrodem, magnatami litewskimi Januszem i Bogusławem Radziwiłłami, a Rzecząpospolitą Obojga Narodów oraz później także Austrią, Danią, Holandią i Rosją. Najazd szwedzki, określany również mianem „potopu szwedzkiego” przyspieszyła także opozycja magnacka w samej Rzeczypospolitej, wroga królowi Janowi II Kazimierzowi.
Wojska szwedzkie zaatakowały Rzeczpospolitą jednocześnie na dwóch frontach. Na przełomie czerwca i lipca 1655 r. od strony Rygi uderzyły na Inflanty, zajmując 11 lipca Dyneburg, a następnie wkroczyły na Litwę i zajęły Birże. 21 lipca armia szwedzka dowodzona przez marszałka Arvida Wittenberga od strony Szczecina zaatakowała Wielkopolskę i dotarła do Ujścia, gdzie 25 lipca pospolite ruszenie szlachty poznańskiej i kaliskiej dowodzone przez wojewodę poznańskiego Krzysztofa Opalińskiego poddało się najeźdźcy bez walki. Marszałek Wittenberg ruszył w głąb Wielkopolski i 31 lipca, również bez walki, zajął Poznań. Jeszcze większy sukces odnieśli Szwedzi na Litwie, zawierając 20 października w Kiejdanach układ z magnatami, hetmanem wielkim litewskim Januszem Radziwiłłem i koniuszym wielkim litewskim Bogusławem Radziwiłłem, oddając Litwę pod protektorat króla Karola X Gustawa. Układ ten zrywał unię Wielkiego Księstwa Litewskiego z Koroną Królestwa Polskiego. Wkrótce część wojsk litewskich zbuntowała się przeciwko Radziwiłłom i wywołała powstanie na Żmudzi.
Kapitulacja pod Ujściem i zdrada magnatów w Kiejdanach zapoczątkowały pasmo sukcesów szwedzkich, które pozwoliły królowi Karolowi podbić w krótkim okresie czasu większą część Rzeczypospolitej, z wyjątkiem ziem ukraińskich oraz części ziem litewskich zajętych wcześniej przez Rosję. Do najbardziej zaciekłych walk doszło na Pomorzu Gdańskim, gdzie w połowie września 1655 r. desant wojsk szwedzkich, pokonując oddziały wojewody malborskiego Jakuba Weihera i oddziały pospolitego ruszenia, zdobył Hel i Puck. Posuwając się następnie w głąb Polski, oddziały szwedzkie opanowały Człuchów, Tucholę i Bydgoszcz. 8 września Szwedzi zajęli Warszawę, a 18 października odnieśli zwycięstwo pod Żarnowem. Zwycięstwo to otworzyło Szwedom drogę do podboju kolejnej prowincji – Małopolski. Załamany sukcesami szwedzkimi król Jan II Kazimierz wraz z prymasem Andrzejem Leszczyńskim, biskupem krakowskim Piotrem Gębickim i kanclerzem wielkim koronnym Stefanem Korycińskim opuścił Kraków i schronił się w Głogówku na Śląsku. Po trzech tygodniach walk, 19 października broniące Krakowa oddziały polskie dowodzone przez regimentarza Stefana Czarnieckiego na honorowych warunkach opuściły miasto.
Magnateria i szlachta oraz znaczna część wojsk regularnych niemal w całości przeszły do zwycięskiego obozu Karola X Gustawa. 21 października w Krakowie poddało się królowi szwedzkiemu siedem województw koronnych: krakowskie, sandomierskie, kijowskie, ruskie, wołyńskie, lubelskie i bełskie. Wkrótce jednak grabieże, masowe morderstwa, gwałty, łupienie i profanacje kościołów dokonywane przez Szwedów i podległe im najemne oddziały niemieckie na zajętych terenach, spowodowały rosnące nastroje antyszwedzkie. Pierwsze oddziały samoobrony, które później przekształciły się w oddziały partyzanckie powstały w Wielkopolsce i składały się z drobnej szlachty, mieszczan i chłopów, a w Małopolsce także z górali podhalańskich i zbójników beskidzkich. W późniejszym okresie kierownictwo nad partyzantką ogólnonarodową objął Stefan Czarniecki, późniejszy hetman wielki koronny.
Na przełomie października i listopada 1655 r. Szwedzi panowali w Wielkopolsce, Kujawach, na Mazowszu oraz w większości Małopolski, a także w części Polskich Inflant i Litwy.
18 listopada rozpoczęło się oblężenie przez armię szwedzką dowodzoną przez Burcharda Mullera twierdzy i klasztoru paulinów na Jasnej Górze. Załoga twierdzy dowodzona przez przeora Augustyna Kordeckiego liczyła 160 żołnierzy, 20 szlachciców, 70 zakonników i 50 puszkarzy z kilkunastoma armatami. Natomiast wojska szwedzkie w końcowej fazie oblężenia liczyły 2 400 zaciężnych żołnierzy niemieckich, 800 szwedzkich oraz 800 jazdy polskiej ( nie brała ona bezpośredniego udziału w walkach o klasztor). Oblężeni odrzucali wielokrotnie propozycje kapitulacji zdając, sobie sprawę, że Szwedzi złupią i sprofanują klasztor. W toku oblężenia Szwedzi podciągnęli pod klasztor dwa ciężkie działa oblężnicze dla zburzenia murów klasztornych. Jedno z tych dział zniszczyli podczas wypadu obrońcy, a drugie rozerwało się w czasie prowadzonego ostrzału. Coraz bardziej też dawały się Szwedom we znaki oddziały partyzanckie operujące w rejonie Częstochowy oraz oddziały idące na pomoc oblężonym. Szwedzi zdali sobie sprawę, że nie zdołają zdobyć Jasnej Góry i 27 grudnia zrezygnowali z oblężenie. Obrona klasztoru miała znaczenie nie tylko militarne, ale również w wymiarze religijno-symbolicznym. Jeszcze w czasie oblężenia zaczął wzmagać się opór antyszwedzki, powstawały kolejne oddziały partyzanckie, a walki zaczęły przybierać charakter wojny nie tylko ogólnonarodowej, ale również religijnej, stopniowo wyniszczającej armię szwedzką.
18 grudnia 1655 r. król Jan II Kazimierz wraz z orszakiem i małym oddziałem wiernych mu wojsk opuścił Głogówek i 4 stycznia 1656 r. przybył do Krosna. Wcześniej, 29 grudnia, gdy król wracał do Polski, w Tyszowicach zawiązana została konfederacja wojskowa podpisana przez hetmanów Stanisława Potockiego i Stanisława Lanckorońskiego oraz okoliczną szlachtę. Dwa dni później wydany został uniwersał konfederacji, wzywający cały naród do walki z najeźdźcą. Ogarniający cały kraj ruch partyzancki wciągnął do walki wszystkie klasy społeczne, w tym także regularne oddziały polskie pozostające dotąd na służbie szwedzkiej. Walki te cechowały się wyjątkowym okrucieństwem obu stron.
W Wielkopolsce oddziały partyzanckie i pospolitego ruszenia dowodzone przez wojewodę inowrocławskiego Jakuba Razdrażdewskiego jeszcze w maju 1655 r. brały udział w walkach o Kościan i Leszno. Największą jednak aktywność w walce partyzanckiej w Wielkopolsce wykazał starosta babimojski Krzysztof Żegocki, nazywany pierwszym partyzantem Rzeczypospolitej. W grudniu 1655 r. ruszył ze swoim oddziałem na odsiecz Jasnej Góry, przyczyniając się do odstąpienia Szwedów od oblężenia. Do walki partyzanckiej w Wielkopolsce dołączył również wojewoda podlaski Jan Opaliński.
Natomiast w Małopolsce pierwsze oddziały partyzanckie organizował starosta nowokorczyński Franciszek Dembiński. We wrześniu 1655 r. doszło do starcia ze Szwedami pod Myślenicami, a w listopadzie wybuchło powstanie antyszwedzkie na Podkarpaciu, gdzie 13 grudnia uzbrojeni chłopi dowodzeni przez pułkownika Gabriela Wojniłłowicza odbili Nowy Sącz, a potem Bochnię, Wieliczkę i Wiśnicz. Do walki przystąpili także górale podhalańscy i żywieccy oraz zbójnicy beskidzcy (ci ostatni głownie dla zdobycia łupów).
Odejście w początkach 1656 r. znacznej części regularnych wojsk polskich i litewskich, stojących dotąd przy Szwedach, pod komendę Stefana Czarnieckiego oraz coraz bardziej dotkliwe straty zadawane przez partyzantkę przekonały króla szwedzkiego, że nie tylko nie uda mu się opanować całej Rzeczypospolitej, ale istnieje realne niebezpieczeństwo zagłady jego armii. W marcu 1656 r. w widłach Sanu i Wisły armia szwedzka została oskrzydlona przez regularne wojska polsko-litewskie i pokonana. Było to pierwsze większe niepowodzenie militarne Szwedów w tej wojnie. Pod koniec 1656 r. w szwedzkim posiadaniu była już tylko linia od Nowego Dworu Gdańskiego, prawobrzeżna część Prus Królewskich, północne Mazowsze, część Wielkopolski, Inflant i Żmudzi.
Zmieniła się również na korzyść Rzeczypospolitej sytuacja polityczna. Na mocy rozejmu zawartego 3 listopada 1656 r. w Niemieży pod Wilnem pomiędzy Carstwem Rosyjskim a Rzecząpospolitą, w którym Rosja w zamian za zgodę na wybór cara Aleksego na króla (po śmierci Jana II Kazimierza), przerwała wojnę z Polską i zobowiązała się do wspólnej walki ze Szwecją. 1 grudnia 1657 r. Polska podpisała sojusz obronny z Austrią, na mocy którego na żołd polski oddano 4 600 żołnierzy cesarskich. Militarnej pomocy udzieliły również Polsce posiłkowe oddziały tatarskie.
Szala zwycięstwa zaczęła przechylać się na stronę sprzymierzonych. W bitwie pod Warką nad Pilicą, stoczonej 7 kwietnia 1657 r., regularne oddziały polskie dowodzone przez Stefana Czarnieckiego i Stefana Lubomirskiego pokonały korpus szwedzki, idący na pomoc osaczonemu w widłach Sanu i Wisły królowi szwedzkiemu. Była to pierwsza zwycięska bitwa wojsk polskich nad Szwedami na otwartym polu.
W zaistniałej sytuacji Karol X Gustaw uznał, że utrzymanie zdobyczy w Rzeczypospolitej przekracza jego możliwości. 6 grudnia 1656 r. w Radnot (w Siedmiogrodzie) zawarł traktat z księciem siedmiogrodzkim Jerzym II Rakoczym. Układ projektował rozbiór Rzeczypospolitej. Szwecja miała otrzymać Prusy Królewskie, Kujawy, północne Mazowsze, Żmudź i Kurlandię. Brandenburgia miała otrzymać Warmię i Wielkopolskę, Bogusławowi Radziwiłłowi miało przypaść województwo nowogródzkie, Siedmiogrodowi cała część Korony aż pod Warszawę, natomiast Bohdan Chmielnicki miał objąć w posiadanie całą Ukrainę. Układ ten nie został nigdy zrealizowany, gdyż w czerwcu 1657 r. do wojny ze Szwecją przystąpiły Dania i Austria. 23 lipca w bitwie pod Czarnym Ostrowem wojska Rakoczego wracające z łupieskiej wyprawy (dotarły pod Warszawę) zostały pokonane przez połączone siły polsko-litewsko-cesarskie, a sam Rakoczy utracił tron książęcy.
Od Szwecji odstąpił także jej dotychczasowy sojusznik, elektor brandenburski Fryderyk Wilhelm, który otrzymał od Rzeczypospolitej i jej nowego sojusznika Austrii propozycję korzystnego sojuszu. Po podpisaniu w 1657 r. traktatów welawsko-bydgoskich, których głównym postanowieniem było zerwanie zależności lennych pomiędzy Rzecząpospolitą a Prusami Książęcymi i uzyskanie suwerenności dynastii Hohenzollernów na tym terytorium oraz zawarcie przymierza wojskowego skierowanego przeciwko Szwecji. Ostatecznie traktaty te zostały zaprzysiężone 6 listopada 1657 r. na stopniach kościoła jezuickiego pw. św. Ignacego Loyoli w Bydgoszczy.
Pomimo przewagi koalicji, Szwedzi w błyskawicznej kampanii zdołali pokonać wojska duńskie. 27 lutego 1658 r. w Roskilde król duński Fryderyk III podpisał ze Szwecją akt kapitulacji, oddając zwycięzcom terytoria południowo-skandynawskie (m.in. Skanię).
Kampania wojenna tocząca się w latach 1658-1659 r. na terytoriach Rzeczypospolitej i Danii, po początkowych sukcesach szwedzkich zaczęła przychylać szalę zwycięstwa na stronę wojsk sprzymierzonych. 30 grudnia 1658 r. po kilkumiesięcznym oblężeniu prowadzonym przez połączone oddziały polsko-brandenbursko-cesarskie skapitulował okupowany Toruń. W tym samym czasie dywizja Stefana Czarneckiego odbiła z rąk szwedzkich położoną w południowej Jutlandii rezydencję królów duńskich Koldyngę.
23 lutego 1660 r. zmarł niespodziewanie wojowniczy król Karol II Gustaw, a do głosu w Szwecji doszła frakcja pokojowa. Także, tocząca ponownie z Rosją ciężkie walki, Rzeczypospolita zainteresowana była zakończeniem wojny ze Szwecją i zawarciem pokoju. Rozpoczęły się długie, odbywające się w Oliwie pertraktacje pokojowe, w których mediatorem była Francja. Rzeczpospolitą reprezentowali obaj kanclerze wielcy, koronny Mikołaj Prażmowski i litewski Krzysztof Pac, a stronie szwedzkiej przewodniczył gubernator Inflant Magnus Gabriel. Ostatecznie 3 maja 1660 r. w Oliwie podpisany został traktat pokojowy pomiędzy Rzecząpospolitą a Szwecją. Nie przynosił on żadnych zmian terytorialnych, a zatwierdzał przynależność do Szwecji północnej części Inflant, pozostających od kilkudziesięciu lat pod szwedzką kontrolą. Przy Rzeczypospolitej pozostawały jedynie południowo-wschodnie tereny, znane odtąd pod określeniem Inflanty Polskie, bądź zamiennie Księstwem Inflanckim ze stolicą w Dynenburgu. Władcą księstwa miał być każdorazowo książę inflancki, którego to godność zgodnie z traktatem oliwskim przynależała królowi polskiemu i wielkiemu księciu litewskiemu, powoływanemu przez sejm elekcyjny. Pokój ten potwierdził również traktaty welawsko-bydgoskie, dzięki czemu Brandenburgia odniosła największe korzyści w tej wojnie.
Dania i Szwecja podpisały oddzielny traktat pokojowy 6 czerwca 1660 r. w Kopenhadze. Zgodnie z postanowieniami tego układu Duńczycy wyrzekli się Skanii, Blekinge i Bohuslanu, odzyskując w zamian Trondheim i wyspę Bornholm.
Skutki wojny najbardziej dotknęły Rzeczpospolitą, która poniosła nie tylko największe straty materialne, ale także ogromne straty demograficzne. Wielka liczba ofiar wśród ludności cywilnej wynikała zarówno z okrucieństwa wojsk szwedzkich (szczególnie najemnych oddziałów niemieckich), rosyjskich, kozackich i siedmiogrodzkich, ale także na skutek głodu, zaraz i epidemii. Państwo, które w 1648 r. zamieszkiwało 11 mln ludzi, w 1660 r. liczyło już tylko 7,5 mln mieszkańców. W ogromnym stopniu zrujnowane zostały miasta, na Mazowszu utraciły 84% zabudowy, a w Wielkopolsce 62%. Liczba całkowicie zniszczonych miast i wsi wynosiła w różnych regionach od 10% do 30%. Z polskich pałaców, dworów, uniwersytetów, kościołów i klasztorów najeźdźcy wywieźli tysiące dzieł sztuki, księgozbiorów i kosztowności, wszystko co miało dla nich jakąkolwiek wartość. Mimo, iż w traktacie oliwskim zawarto klauzulę zobowiązującą Szwecję do zwrotu Polsce zagrabionych dóbr kultury narodowej, do Polski nie wróciło praktycznie nic. Dobra te wzbogacają dotąd szwedzkie muzea, biblioteki i uniwersytety.
Zakończona wojna nie przyniosła militarnego rozstrzygnięcia dla żadnej ze stron konfliktu. Zarówno Rzeczpospolita i Dania zachowały integralność terytorialną. Szwecja utrzymała również swój stan posiadania, lecz nie osiągnęła pełnej dominacji na Morzu Bałtyckim, a wojna znacznie ją osłabiła. Również Rosja nie osiągnęła zamierzonego celu, nie uzyskując dostępu do portów bałtyckich, a na podstawie zawartego w 1661 r. w Kardis traktatu pokojowego ze Szwecją, musiała zwrócić jej niewielkie korzyści materialne osiągnięte traktatem rozejmowym podpisanym 20 grudnia 1558 r. w Weliesar. Jedynie Brandenburgia była tym państwem, które najbardziej zyskało, uwalniając się od zależności lennej od Rzeczypospolitej, co pozwoliło w przyszłości księciu Fryderykowi Wilhelmowi na budowę potęgi państwa brandenbursko-pruskiego.
Bibliografia:
Paweł Jasienica, Rzeczpospolita Obojga Narodów, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa, 1972.
Józef Gierowski, Historia Polski 1515-1764, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1988.
Stanisław Karwowski, Wcielenie Inflant do Litwy i Polski 1558-1561, Poznań 1873.
Jan Lewandowski, Historia Estonii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2002.
Wacław Odyniec, Dzieje Prus Królewskich 1454-1772, Warszawa 1972 .
Stefan Pastuszewski, Pod szwedzkim panowaniem (1561-1710), „Świat Inflant” 2007, nr 8, s. 2-3; nr 10, s. 11-12; nr 11, s. 8-11; nr 12, s. 8-10.
Jan Wimmer, Wojna polsko-szwedzka 1565-1660, Warszawa 1973.