W moim artykule chciałbym zwrócić uwagę jak w zarysie kształtowało się i kształtuje obecnie pojęcie kultury.

Termin kultura pochodzi z łac. „cultura”, która oznacza uprawę roli  a Cyceron przyjął to metaforycznie jako „uprawę umysłu” (cultura animi, cultura mentis). W wyrażeniu „agrokultura” znaleźć można jego sens źródłowy. W Europie zachodniej to przenośne rozumienie kultury rozszerzono na każdy zbiorowy wysiłek ludzki, który dąży do udoskonalenia jakiegoś przedmiotu lub czynności¹.

Kultura jest „dobrem zbiorowym i zbiorowym dorobkiem, owocem twórczego i przetwórczego wysiłku niezliczonych pokoleń. Nie znaczy to bynajmniej, iżby odkryć, wynalazków, innowacji nie mogły dokonywać jednostki… O kulturze mówić dopiero możemy wówczas, gdy odkrycie czy wynalazek zostaje zachowany, gdy jest przekazywany z pokolenia na pokolenie, gdy staje się dorobkiem trwałym zbiorowości ludzkiej”². W XVIII w. pojęcie kultura używano do moralnego i umysłowego doskonalenia człowieka i do rozwoju sztuki i wiedzy. W tym wieku właśnie we Francji Luc de Clapiers de Vauvenargues i Voltaire wprowadzili ten termin określając nim doskonalenie duchowe, kształcenie umysłu i umiejętności człowieka, jego gust i smak. A więc słowem kultura określano wysoki poziom osiągnięty przez wykształcone jednostki posiadające bardzo dobre maniery, znajomość literatury, nauki i sztuki. We Francji słowo kultura używano zamiennie ze słowem cywilizacja. Natomiast Immanuel Kant użył określenia, że „ludźmi kulturalnymi stajemy się przez sztukę i naukę, ludźmi cywilizowanymi nabywając towarzyskiego poloru i ogłady”³.

Polski socjolog kultury Antonina Kłoskowska uważa, że pierwsze w czasach nowożytnych pojęcie kultury zbliżone do obecnie uznanego rozumienia tego słowa znaleźć można u niemieckiego uczonego Samuela Pufendorfa w dziele De iure naturae et gentium libri octo w 1688 r. Do pojęcia cultura włącza on wynalazki człowieka i przedmioty, wiedzę, język, obyczaje i moralność⁴.

W XVIII w. Johann Gottfried Herder i jemu współcześni uważali, że kultura to nadal doskonalenie się człowieka lub jego umiejętności, które nabywa w procesie kształcenia i przez to osiąga wyższy poziom techniczny i intelektualny. Gustav Klemm, nazywany przez Philipa Bagby’ego ojcem antropologii, nawiązywał do tej koncepcji. Uważał on, iż pojęcie kultura obejmuje prawie wszystkie przejawy życia społecznego danej wspólnoty: „obyczaje, rzemiosła i umiejętności, życie domowe i publiczne, w czasie pokoju lub wojny, religię, naukę i sztukę”⁵. Pojęcie kultury nawiązujące do współczesnego, w Anglii upowszechnił filozof, krytyk literacki i poeta Matthew Arnold w 1861 r.  w swojej  pracy Culture and Anarchy, choć samo określenie kultura odnotowano już w 1805 r. w Oxford English Dictionary.

W języku polskim pojęcie kultury znaleźć można w Encyklopedii Powszechnej Samuela Orgelbranda w 1864 r. W 1822 r. terminem kultura posługiwał się Joachim Lelewel. W popularnych encyklopediach pojęcie kultura pojawia się dopiero w XIX w. W naukach humanistycznych pojęcie kultury budzi i dzisiaj nadal wiele problemów. Związane są z nią badania różnych dyscyplin naukowych takich jak antropologia, socjologia, filozofia, psychologia, pedagogika i kulturoznawstwo. Bagby w swojej pracy „Kultura i historia” zwraca uwagę, że przed pięćdziesięcioma laty amerykańscy uczeni Alfred Louis Kroeber i Clyde Kluckhohn samych definicji kultury zebrali sto sześćdziesiąt jeden⁶. A sam Bagby w następujący sposób formułuje pojęcie kultury: „Kultura jest więc pewną szczególną klasą regularności zachowań. Obejmuje zachowania wewnętrzne i zewnętrzne, wyłącza aspekty zachowania odziedziczone biologicznie. Regularności kulturowe mogą, lecz nie muszą występować w zachowaniu jednostkowym; natomiast ich obecność lub nieobecność w zachowaniu większości członków danego społeczeństwa musi tworzyć pewien wzór, jeśli mamy je nazwać »kulturą«; idealnie, wzór ten powinien objąć wszystkich członków”⁷.

Obecnie rozróżniamy takie sposoby ujmowania kultury jak: zachowaniowo-wytworowe i ideacyjne, czyli mentalistyczne, postrzegające kulturę jako „rzeczywistość myślową” czy rodzaj wiedzy konieczny do funkcjonowania człowieka w społeczeństwie. Ideacyjnym podejściem do kultury jest jej koncepcja amerykańskiego antropologa Warda Goodenougha i polskiego filozofa i kulturoznawcy Jerzego Kmity. Według teorii kultury Kmity, zwanej społeczno-regulacyjną, „kulturę stanowią pewne systematycznie ugrupowane przekonania, i to przekonania, które – świadomie akceptowane lub (z reguły) milcząco tylko respektowane przez jednostki ludzkie tworzące określoną społeczność – regulują powszechnie, w obrębie owej społeczności, sposób podejmowania przez nie obszernej klasy działań. Działania te składają się na pewną całość zwaną zwykle praktyką społeczną. Dodać warto, że właśnie z uwagi na przytoczoną powyżej ideę nadałem swej koncepcji kultury miano społeczno-regulacyjnej (regulowanie działań w obrębie danej społeczności jest także regulowaniem relacji między jej członkami)”⁸.

Przypisy:
1. S. Krzyśka, Aksjologiczne i terapeutyczne konteksty recepcji poezji dla dzieci. Przykład modelowania matematycznego wierszy dla dzieci w wieku wczesnoszkolnym, Poznań 2013, s. 29.
2. S. Czarnowski, Kultura, [w:]  A. Mencwel (red.), Antropologia Kultury. Zagadnienia i wybór tekstów, Warszawa 2005, s. 26.
3. P. Bagby, Kultura i historia, przeł. J. Jedlicki, Warszawa 1975, s. 119.
4. A. Kłoskowska, Socjologia kultury, Warszawa 1981.
5. P. Bagby, Kultura…, s. 119.
6. A.L. Kroeber, C. Kluckhohn, Culture. A Critical Review of Concepts and Definitions, Peabody Museum, Cambridge Mass. 1952 [wyd. polskie: A.L. Kroeber, Istota kultury, przeł. P. Sztompka, Warszawa 1973].
7. P. Bagby, Kultura…, s. 136.
8. J. Kmita, Późny wnuk filozofii. Wprowadzenie do kulturoznawstwa, Poznań 2007, s. 11.