Wstęp
Nie jest tu naszym celem wpłynięcie na czyjekolwiek przekonania dotyczące tego, co jest dobre czy złe, ani też wmówienie komuś, iż ciążą na nim wcześniej nieznane mu obowiązki czy zakazy, lub też, że jego wolność sięga dalej niż to sobie wyobrażał. Celem naszym jest, skoro już mamy nawyk przeglądania naszych przekonań w tych sprawach przy pomocy rozumu, a nawet czasem usiłujemy użyć go do modulowania ich, pogłębienie rozumienia. Czym to w ogóle jest, jak o tym myśleć, jak to uporządkować, jak powiązać ze sobą i wpasować w resztę naszej wiedzy o świecie?
ETYCZNA NEUTRALNOŚĆ METAETYKI
Jeśli pojawiają się dalej tezy, które ktoś może uznać za zaangażowane po jednej ze stron sporu aksjologicznego, może być tak tylko dlatego, że określone stronnictwo uznaje daną tezę metaetyczną (zatem aksjologicznie neutralną) za istotny punkt swej argumentacji. Takiej sytuacji nie da się uniknąć. W położeniu podobnym znajdowali się też nieraz przyrodnicy, jak Kopernik, Galileusz czy Darwin, choć jasne jest, że astronomia czy biologia są aksjologicznie neutralne.
Kwestię wyjaśnienia tego, co niejasne, traktujemy tu nader poważnie. Nigdy nie napisalibyśmy nawet jednego słowa tej pracy, gdyby nie przekonanie, że coś naprawdę zostaje tu wyjaśnione. Rozumiemy zaś przez to sprowadzenie tego, co mętne, do pojęć o wiele łatwiej uchwytnych dla intelektu, gdyż zwyczajnie prostszych. Sens tego typu wyjaśniania jest podobny do teorii atomistycznej. Proste pojęcia w rozmaitych układach dają nam całe niezwykłe bogactwo rzeczywistości etycznej. Centralnym prostym pojęciem, na którym wszystko zbudujemy, jest popęd.
POJĘCIE POPĘDU W METAETYCE
Niech jednak wykształcony Czytelnik nie porzuca lektury w tym punkcie wychodząc z założenia, że za pomocą popędów wielokrotnie już usiłowano etykę budować i nic z tego nigdy nie wyszło. Popęd jest atomem, wszak ważne jest też to, jak atomy łączą się w większe całości. Z tych samych atomów można zbudować wszak sadzę i diament. Konstrukcja intelektualna, którą dalej proponujemy, jest naprawdę oryginalna i zasadniczo odmienna od dotychczasowych. Unika popełnianych uprzednio błędów, w szczególności zaś zaangażowania aksjologicznego. Naszym zdaniem bowiem, z samego faktu, iż można etyczność wyjaśnić na podstawie pojęcia popędu, dokładnie nic nie wynika w kwestii dobra i zła czy obowiązków.
UŻYTECZNOŚĆ POJĘCIA POPĘDU W WYJAŚNIANIU
Oczywiście pojęcie popędu, o ile ma się nam do czegoś przydać, zostanie uściślone. Ma ono jednak tę zaletę jako podstawa wyjaśniania, że ściśle powiązane jest z pojęciem warunkowania czy też tresury, to zaś jest dostępne intuicji omalże każdego człowieka z racji naszego obcowania z dziećmi i zwierzętami.
Praca niniejsza wedle dzisiejszych standardów ma charakter naukowy jedynie częściowo. Pozbawiona jest bowiem wstępu historycznego, przedstawienia współczesnych poglądów na omawiane tematy, dyskusji z nimi oraz argumentacji na własną korzyść. Poświęcamy ją li tylko zaprezentowaniu oryginalnej koncepcji przez omówienie podstawowych zagadnień. Kierująca nami motywacja podobna jest do Kantowskiej z czasów, gdy pisał „Krytykę czystego rozumu", dzieło to ma zasadniczo również podobnie częściowy charakter. Tylko w ten sposób przy ogromie zagadnienia możliwe było ukazanie systemu w całości, inaczej bowiem myśl główna zaginęłaby w gąszczu historycznych faktów i szczegółowych polemik. Ujrzenie go w całości niezbędne jest do należytej oceny.
Popęd
DEFINICJA POPĘDU, DECYZJA, PAMIĘĆ, ZMYSŁY, WŁADZE
Popędem nazywamy mechanizm tkwiący w niektórych żywych organizmach. Organizmy takie nazywać będziemy „warunkującymi się". Składa się on z następujących elementów:
1) ośrodek stanu,
2) ośrodek decyzyjny,
3) pamięć,
4) narządy zmysłów,
5) władze narządowe.
ZASPOKOJENIE, DOWOLNOŚĆ, MIMOWOLNOŚĆ
Popęd może pozostawać w spoczynku, albo może też być w różnym stopniu wzbudzony. Decyduje o tym to, w jakim stanie znajduje się jego ośrodek stanu. Jeśli popęd zostanie wzbudzony, ośrodek decyzyjny na podstawie danych zmysłowych i zawartości pamięci powoduje wykonanie przez jednostkę określonych czynności. Czyni to tak długo, aż popęd zostanie zaspokojony, czyli znowu wejdzie w stan spoczynku. Zestaw dostępnych w rozporządzeniu ośrodka decyzyjnego czynności ograniczony jest przez dostępne mu władze narządowe; w szczególności są to rozmaite poruszenia ciała lub czynności umysłowe (mózgowe), albo inne akcje, jak rażenie prądem (w przypadku węgorza elektrycznego), o ile podlegają wpływowi ośrodka decyzyjnego, czyli mają charakter „dowolny". Nie wszystkie bowiem procesy zachodzące w ciele danej jednostki biologicznej podlegają ośrodkowi decyzyjnemu; pozostałe nazywamy „mimowolnymi".
DOWOLNOŚĆ, MIMOWOLNOŚĆ
U człowieka do czynności dowolnych należą wszelkie poruszenia ciała będące wynikiem działania mięśni szkieletowych, w tym mówienie, a także wielkie bogactwo czynności umysłowych, jak myślenie słowami, wyobrażanie sobie, przypominanie, liczenie w pamięci, poszukiwanie rozwiązania, planowanie, przewidywanie, kierowanie uwagi ku różnym zmysłom czy uczuciom, opanowywanie uczuć i odruchów itd. Procesy mimowolne rozgrywające się w naszych ciałach to np. bicie serca, trawienie, wydzielanie śliny, wydzielanie soków trawiennych.
PAMIĘĆ, DECYZJA, CHĘĆ, POTRZEBA ODUCZUCIOWA, WARUNKOWANIE I NASTAWIENIE INDYWIDUOWE I OGÓLNE
Na początku pamięć zasadniczo jest pusta, czyli ośrodek decyzyjny nie wie, jakie wszcząć działania. Innymi słowy, jednostka kierowana popędem początkowo nie wie, czego chce. Potrzeba, którą odczuwa, jest nieukierunkowana. Taką bezprzedmiotową potrzebę nazywamy „oduczuciową". Jednostka musi się tego dopiero nauczyć. Początkowo działania mają charakter przypadkowy – są eksperymentami. Odnotowywana jest jednak skrupulatnie każda zmiana stopnia wzbudzenia popędu. Pamięć ukierunkowuje zarządzenia ośrodka decyzyjnego o tyle, że te zachowania, po których w określonej sytuacji następowało nasilenie popędu, zostają zapamiętane jako takie, których należy unikać, te zaś, po których popęd uspokajał się, zapamiętywane są jako te, które należy w przyszłości w podobnych sytuacjach wykonywać. Proces ten nazywamy warunkowaniem. Ma on dwa aspekty. Po pierwsze, jednostka nabiera odruchów, które odzywają się w niej wobec konkretnych przedmiotów – tych, w odniesieniu do których powstały. Nazywamy to warunkowaniem „indywiduowym". Po drugie, odruchy te rozciągnięte zostają na wszystkie przedmioty i sytuacje podobne do tych, wobec których powstały. Nazywamy to warunkowaniem „ogólnym". Ogół odruchów wobec danego przedmiotu nazywamy „nastawieniem indywiduowym", zaś wobec przedmiotów danego rodzaju „nastawieniem ogólnym".
PAMIĘĆ, INSTYNKT, IMPRINTING
Pamięć może być też wstępnie zapełniona w sposób wrodzony. Może zatem zawierać wyjściowe szkicowe wzorce zachowania w określonych sytuacjach, podlegające późniejszemu modulowaniu na drodze doświadczenia. Owe wrodzone wzorce nazywamy „instynktownymi". Istnieją również mechanizmy podobne do instynktu, jak wzorce zachowania powstające w drodze imprintingu.
POPĘD A ZMYSŁY
Wzbudzenie popędu jest wynikiem określonych procesów rozgrywających się w ciele jednostki lub poza nią. Proces przyczynowy prowadzący do wzbudzenia może zachodzić również za pośrednictwem zmysłów.
KONFLIKT POPĘDÓW, OŚRODEK ROZSĄDZAJĄCY, POPĘDY PODSTAWOWE
Jednostka biologiczna zazwyczaj posiada wiele popędów. Są one w organizmie rozmaicie ze sobą splecione. Najczęściej korzystają one z tych samych zmysłów i władz narządowych. Owo drugie splecenie wymaga istnienia dodatkowego ośrodka decyzyjnego. Jego zadaniem jest ustalenie, któremu popędowi w danej sytuacji przyznać pierwszeństwo, o ile zarządzane przez nie akcje są sprzeczne. Ośrodek ten nazywać będziemy „rozsądzającym". Rozstrzyga on konflikty nie tylko między różnymi popędami, ale także między wykluczającymi się akcjami nakierowanymi na spełnienie jednego popędu. Zasadniczo wybiera do zaspokojenia popęd bardziej pobudzony. Odbywa się to czasem w połączeniu ze zjawiskiem zawężenia horyzontu świadomości. Ma ono miejsce, gdy jednostka w stanie silnego wzburzenia przestaje postrzegać niektóre swoje pozostałe popędy i działając, nie zważa na to, że mogłyby ulec gwałtownemu wzbudzeniu. Istnieje też pewna hierarchia popędów. W razie nagłego i silnego wzbudzenia popędów podstawowych (wbudowanych w pień mózgu) czasowo odłączane są te, które są obecne w korze mózgowej.
POPĘD, ZMYSŁY, OBRAZOWANIE SYTUACJI
U niektórych organizmów podstawowa budowa popędu może być wzbogacona o dodatkowe elementy. Po pierwsze, między narządami zmysłów a ośrodkiem decyzyjnym pośredniczyć może ośrodek modelowania sytuacji. W narządzie tym na podstawie informacji pochodzących ze zmysłów tworzony jest całościowy obraz sytuacji, w której znajduje się jednostka – zarówno zewnętrznej, jak i wewnętrznej. Ośrodek decyzyjny wydaje zarządzenia na podstawie tego opisu.
POPĘD, WARUNKOWANIE WYOBRAŻENIOWE
Po drugie, popęd może zostać wzbogacony o wyobraźnię sytuacyjną. Narząd ten, na podstawie zgromadzonej wiedzy przyczynowej, modeluje możliwy przebieg zdarzeń zależny od podjętych akcji. Dzięki niemu jednostka wielu działań nie musi wypróbowywać w praktyce, gdyż wystarczy, że przeprowadzi symulację skutków w wyobraźni. Drogą przewidywania jednostka również warunkuje się, choć obserwowany z zewnątrz proces ten nie przypomina klasycznego warunkowania. Nazwijmy je „warunkowaniem wyobrażeniowym". Mimo pozornych różnic prowadzi ono do powstania równie silnych odruchów, jak warunkowanie odbywające się drogą realnych prób i błędów. Zarówno ośrodek modelowania sytuacji, jak i wyobraźnia, a zatem i warunkowanie wyobrażeniowe występują, rzecz jasna, u człowieka. Dodajmy, że warunkowanie (w tym wyobrażeniowe) może następować również w czasie rozmowy. Nowe wiadomości, pozyskane od zaufanej osoby, mogą sprawić, że jednostka zmieni nastawienie do określonej rzeczy lub rodzaju rzeczy.
NAŚLADOWNICTWO, WZORCE OSOBOWE
Ogólnej wyobraźni towarzyszy wyobraźnia naśladowcza, prawdopodobnie organ ewolucyjnie bardziej pierwotny; opatrzony zapewne osobnym popędem (naśladowczym). Dzięki niej jednostka wie, czego spodziewać się po skutkach własnego postępowania na podstawie obserwacji poczynań innych osób. Jednostki, które odniosły sukces, stają się wzorcem do naśladowania dla tych, którzy znaleźli się w podobnej sytuacji.
HIERARCHICZNOŚĆ OBRAZOWANIA SYTUACJI
Warto zaznaczyć, że u człowieka ośrodki modelowania sytuacji życiowej, pełnią rolę drugorzędną, a myślenie w kategoriach przyczynowych, czyli takie, które pozwala odróżnić przypadkową konsekwencję od skutku, rolę nawet trzeciorzędną. Oznacza to, że nasze popędy reagują przede wszystkim na dane zmysłowe płynące bezpośrednio do ośrodków pobudzenia. Rzec można, że żyjemy przede wszystkim w świecie wykreowanym bezpośrednio przez zmysły. Dopiero w drugiej kolejności reagujemy na doniesienia ośrodka modelowania sytuacji niedostępnej bezpośrednio zmysłami, a na orzeczenia przyczynowe w trzeciej. Ów aspekt budowy naszych umysłów pozwalamy sobie nazwać „hierarchicznością obrazowania sytuacji".
POPĘD, UCZUCIA, PRZYKROŚĆ, PRZYJEMNOŚĆ
Jednostka doznaje stanów swoich popędów pod postacią uczuć. Doznanie wzbudzenia popędu jest przykre, zaś odczucie związane z jego wygaszeniem jest przyjemne. Gdy popęd pozostaje w spoczynku, jednostka nie doznaje z jego strony żadnych uczuć.
WARTOŚCI ODUCZUCIOWE, SŁUSZNE UZNAWANIE RZECZY ZA POSIADAJĄCĄ OKREŚLONĄ WARTOŚĆ ODUCZUCIOWĄ
Z punktu widzenia jednostki i jej określonego popędu cały świat zostaje podzielony na to, co sprzyja zaspokojeniu, przeciwdziała mu i jest obojętne. To, co sprzyja, jest przez jednostkę wartościowane pozytywnie, to zaś, co stanowi przeszkodę, negatywnie. Wartości takie nazywamy „oduczuciowymi". Podstawę dla nich stanowi li tylko istnienie określonego popędu w umyśle jednostki. Przykładowo: popęd głodu powoduje podzielenie rzeczy na jadalne i niejadalne, a także przyczynia się u ludzi do pozytywnego wartościowania dentystów, sztućców, naczyń, sztuki kucharskiej, sklepów spożywczych, wytwórni żywności, rolników itp. Wielostronne obcowanie z daną rzeczą i jej zbadanie owocuje przekonaniem, że słusznie została uznana za posiadającą określoną wartość oduczuciową.
DEFINIOWANIE POPĘDÓW
Popędy można definiować na wiele rozmaitych sposobów. Wymieńmy kilka.
1. Przez fizykochemiczne opisanie zdarzenia, które inicjuje wzbudzenie popędu. Możemy zatem mówić o popędach uruchamianych, gdy poziom określonych substancji we krwi, np. glukozy, osiągnie ustaloną wartość; o popędzie, który wzbudza się, gdy poziom ditlenku węgla w płucach przekroczy pewną wartość, o innym, który powstaje, gdy temperatura receptorów czuciowych przekroczy określony poziom, albo o takim, który zostaje uruchomiony, gdy żołądek przez pewien czas pozostaje pusty. Oczywiście, niektóre popędy wymagają do wzbudzenia nałożenia się kilku tak opisanych niezależnych przyczyn.
2. Przez czynności, które zazwyczaj prowadzą do zaspokojenia. Możemy mieć więc popęd jedzenia, picia, drapania się czy mówienia.
3. Przez pobudzający obiekt, jak przytulne miejsce schronienia, szklanka wody, atrakcyjna kobieta czy niezrozumiała wypowiedź.
4. Przez pobudzającą sytuację, jak zagrożenie zdrowia lub życia własnego lub cudzego, spowodowanego czynnikiem fizycznym, przez zwierzę lub przez innego człowieka, albo sprzeczność dostrzeżona we własnych przekonaniach.
5. Przez funkcję biologiczną. Zakłada się przy tym, że poszczególne popędy zostały wykształcone u danego gatunku biologicznego w toku ewolucji i ich realizacja służy wydawaniu na świat płodnego potomstwa. Analiza czynników, które zapewniają przedstawicielom danego gatunku propagację genów, prowadzić może do wyodrębnienia poszczególnych popędów, jak popęd zdobywania i przyswajania składników odżywczych, poszukiwania ich, gromadzenia, polowania, poszukiwania partnerów seksualnych, zalotów, kopulacji, budowania adekwatnego obrazu otaczającego świata itp.