Książka ANTONIO DAMASIA, portugalskiego neurologa pracującego w Stanach Zjednoczonych, Jak umysł zyskał jaźń. Konstruowanie świadomego mózgu, to podsumowanie jego trzydziestoletniego okresu badań nad świadomością. Pomimo sceptycznych głosów wskazujących na trudności tkwiące bądź w niedostatku jednolitej i intersubiektywnie sprawdzalnej  terminologii, bądź w hipotetycznym charakterze wysuwanych teorii, czy też w opinii, iż zadanie to przerasta możliwości nauki, Damasio należy do grona najwybitniejszych badaczy świadomości, których publikacje osiągają wysokie nakłady, a propozycje teoretyczne są żywo dyskutowane w środowiskach naukowych i filozoficznych. W swoich kolejnych pracach: Błąd Kartezjusza: emocje, rozum i ludzki mózg, Tajemnica świadomości (jak niefortunnie przetłumaczono tytuł The Feeling of What Happens), W poszukiwaniu  Spinozy: radość, smutek i czujący mózg, szczegółowo uzasadniał hipotezę, iż składnik emocjonalno-uczuciowy stanowi niezbędny element świadomości, a także zaproponował nową siatkę terminologiczno-pojęciową, wprowadzając terminy: protojaźni, ja rdzennego, ja autobiograficznego, świadomości rdzennej, świadomości rozszerzonej. Uczony portugalski w swoich poglądach filozoficznych na świadomość stoi konsekwentnie na pozycjach eliminatywizmu (por. I. Ziemiński, Nowsze koncepcje świadomości w filozofii analitycznej, w: „Filo-Sofija" 1/2001, ss. 264-268) i broni poglądu, że świadomość to fenomen czysto biologiczny, opisywany i wyjaśniany w terminach dyscyplin biologicznych, a droga do poznania świadomości wiedzie przez poznanie struktury i mechanizmów mózgu: Ale po co komplikować sprawy, sobie i czytelnikowi, używając odrębnych terminów do opisu dwóch rzeczy, które uważam za równoważne (s. 75).
Damasio tak konkretyzuje pytania, na które próbuje odpowiedzieć w swojej pracy: Po pierwsze: w jaki sposób w mózgu powstaje umysł? Po drugie: w jaki sposób mózg obdarza ów umysł świadomością (ss. 15-16). Epistemologiczną podstawą rozważań zawartych w tej pracy są neurologiczne badania nad zaburzeniami świadomości i analizy raportów introspekcyjnych z ujęciem jaźni jako zjawiska jednocześnie podmiotowego i przedmiotowego. Dla Damasia jaźń jako „ja" materialne, a zatem jako przedmiot: jest to dynamiczny zbiór charakteryzujących żywy organizm zintegrowanych procesów nerwowych, który znajduje wyraz w dynamicznym zbiorze zintegrowanych procesów umysłowych (s. 19), zaś owe procesy umysłowe stają się świadome, gdy organizm ma poczucie, że się wie, które tworzy poczucie jaźni będące poczuciem własnego istnienia lub wiedzy o własnym istnieniu. Do koniecznych, acz niewystarczających warunków świadomości – autor Jak umysł zyskał jaźń – zalicza:   przytomność, umysł, zaś trzecim uzupełniającym dwa podstawowe jest jaźń rozumiana jako subiektywność. Innymi słowy, można być przytomnym [jedyny wyjątek to marzenie senne – przyp. K.R.], można być umysłem (przytomność i obrazy umysłowe), ale być świadomym to zyskać subiektywność (umysł i jaźń). Zdaniem Damasia, istotą świadomości nie jest intencjonalność, lecz jest nim subiektywne poczucie „ja". Intencjonalność jest niejako biologicznie zaimplementowana w mózgu, bowiem zespoły neuronów działają jak kartografy reprezentujące  zjawiska w organizmie, jak i to, co poza nim. Analogicznie poczucie ja  zawiera się w mechanizmach w mózgu, a zadaniem nauki jest sporządzenie map mózgu obrazujących, jak poszczególne fragmenty mózgu realizują procesy umysłowe odzwierciedlające organizm i świat. Damasio obrazowo porównuje świadomość do filmu w mózgu, którego sceny tworzą umysłowe obrazy, czyli  reprezentacje obiektów, a towarzyszy im poczucie „ja", będące zarazem widzem, jak i posiadaczem filmu. Podstawową funkcją świadomości jest homeostaza biologiczna i socjokulturowa. Istnieją dwie odmiany świadomości: rdzenna i rozszerzona. Świadomość rdzenna pojawia się, gdy mózg odzwierciedla zmianę, która zachodzi w wyniku relacji między obiektem a organizmem, zaś świadomość rozszerzona jest nadbudowana nad rdzenną i odnosi się do jej historii, operacji na obrazach umysłowych. Są trzy odmiany „ja": „proto-ja", „ja" rdzenne, „ja" autobiograficzne. „Proto-ja" to nieświadomy zbiór wzorców neuronowych cyklicznie odwzorowujących różne aspekty struktury organizmu, „ja" rdzenne jest aspektem świadomości rdzennej, który pojawia się, gdy jakiś obiekt modyfikuje „proto-ja", zaś „ja" autobiograficzne to „ja" rdzenne poszerzone o historię jego trwania. W toku ewolucji biologicznej gady, ptaki, niektóre gatunki ssaków osiągają jaźń rdzenną, zaś ludzie i pewne  ssaki: wilki, słonie, ssaki morskie, koty i psy stają się posiadaczami jaźni autobiograficznej. Przesłanką mało intuicyjnego rozszerzenia zakresu „ja" autobiograficznego są dla Damasia złożone zachowania zwierząt, które wykraczają poza proste odruchy i podobieństwo do ludzi ich struktur mózgowych. Ludziom z anencefalią, którzy dożywają średnio do trzydziestego roku życia i nie przekraczają poziomu umysłu niemowlęcia, Damasio przypisuje świadomość minimalną (termin „świadomość minimalna" w neurologii używany jest jeszcze w innym sensie, a mianowicie stosowany był do głośnego przypadku Terry Wallisa). Warunkami koniecznymi ukonstytuowania się najprostszej formy jaźni są: perspektywa uwarunkowana przez ciało, poczucie posiadania przeżyć, poczucie zdolności oddziaływania na inne obiekty i uczucia pierwotne. Świadomość rdzenna ulega zaburzeniu w: śpiączce, napadach nieobecności, stanie wegetatywnym, urazach (np. omdleniach), głębokim śnie (faza NREM),  automatyzmie epileptycznym, mutyzmie akinetycznym, późnym stadium choroby Alzheimera, narkozie. Typowe zaburzenia świadomości rozszerzonej to: amnezja nabyta, anozognozja (brak świadomości choroby – np. jednostronna nieuwaga), asomatoagnozja (brak poczucia ciała), jakkolwiek w tych przypadkach świadomość rdzenna pozostaje nienaruszona. Generalna konkluzja Damasia odnośnie lokalizacji świadomości to teza, że świadomość jest fizycznie podzielona w mózgu, rozciąga się w pniu i korze mózgowej, przy czym uczucia lokuje on tylko w pniu mózgu. Jego zdaniem, hipoteza ta jest weryfikowalna, aczkolwiek  zastrzega się, że neurofizjologii daleko jeszcze do pełnej znajomości mózgu.
Na zakończenie kilka krytycznych uwag na temat przyjmowanych przez Damasia założeń filozoficznych i metodologicznych, zwłaszcza w odniesieniu do relacji neurofizjologii i psychologii oraz systemu używanych pojęć. Zakładane przez niego eliminatywistyczne rozstrzygnięcie problemu psychofizycznego i natury świadomości  prowadzi konsekwentnie do wniosku, iż świadomość w sensie potocznym jest iluzją. Czy nie jest jednak tak, iż efektywne badania relacji psychofizycznych muszą zakładać nie tylko pewien model mózgu, ale też skorelowany z nim całościowy model życia psychicznego? Tymczasem na gruncie założeń Damasia tego modelu nie ma i nie wiadomo, jaki w ogóle jest status poznawczy zdań psychologicznych. Jego podział świadomości na rdzenną i rozszerzoną jest nieostry, stosuje się jedynie do ludzi, nie wyjaśnia, na czym polega różnica między świadomością ludzi a świadomością zwierząt. Czy w ogóle świadomość ludzka może być rozpatrywana poza kontekstem kultury? Wreszcie koncepcja jaźni jako subiektywności nie mówi nic o jej relacji do przeżyć.        

Antonio Damasio: Jak umysł zyskał jaźń. Konstruowanie świadomego mózgu, Dom Wydawniczy „Rebis", przeł. N. Radomski, Poznań 2011, ss. 368