Estoński typ prawosławia
Choć rezultaty polityczno-kulturowej rusyfikacji Estończyków były niewielkie, to jednak prawosławie w tym czasie umocniło się. Pod koniec XIX wieku prawosławie wyznawało około 20 procent Estończyków, wliczając w to Setu. Prawosławni Estończycy budowali własną tożsamość, różniącą ich od prawosławnych Rosjan, Białorusinów i Ukraińców, których to coraz więcej w ramach industrializacji Guberni Estońskiej pojawiało się na tym terenie.
Fenomen estońskiego prawosławia ma bez wątpienia swoje korzenie w owym średniowiecznym splocie religii naturalnej z chrześcijańską, szczególnie wyeksponowanym w prawosławiu kultem świętych, relikwii, obrazów i symboli, pełniących funkcję zastępczą pogańskich bóstw opiekuńczych. Obecnie jest to szczególnie widocznie w duchowości i obyczajach Setu.
Proces budowy tożsamości estońskiego prawosławia wzmagały, zarówno tendencje narodowotwórcze na przełomie XIX-XX wieku, jak i ruchy społeczno-rewolucyjne pierwszego dwudziestolecia XX wieku. Kościół prawosławny na terenie Estonii zaczął się wówczas dzielić na dwie części. W odróżnieniu od sytuacji na ziemiach łotewskich wzajemna niechęć narodów estońskiego i rosyjskiego była bowiem bardzo silna, wynikając z ostrych różnic kulturowych i mentalnościowych.
Rozdział rozpoczął się w sytuacji rewolucyjnej. Po konsekracji biskupa Platona 31 grudnia 1917 roku, utworzono Prawosławny Kościół Estonii, który natychmiast ogłosił autonomię. Wynikła ona nie tylko z dążeń narodowych, ale była też efektem skomplikowanej sytuacji porewolucyjnej.
Na czele, reaktywowanego w 1918 roku Patriarchatu Moskiewskiego, stanął dotychczasowy arcybiskup wileński Tichon. W tym samym roku W. I. Lenin wydał dekret o rozdziale Cerkwi od państwa i konfiskacie majątków kościelnych. Rozpoczęły się bezprecedensowe represje. Patriarchę Tichona wraz z większością episkopatu uwięziono w latach 1920-1923 w klasztorze na Wyspach Sołowieckich, który zasłynął z 8-letniej obrony mnichów o orientacji staroprawosławnej przed wojskami carskimi.
Wcześniej, bo 14 stycznia 1919 roku bolszewicy zmordowali uwięzionych w podziemiach budynku Kasy Kredytowej w Dorpacie 19 „kontrrewolucjonistów”, w grupie których był biskup Platon, dwóch księży prawosławnych, profesor i student teologii luterańskiej1. Duchowni ci dążyli do uniezależnienia swoich Kościołów od obcych ośrodków, jednoznacznie wiążąc się z siłami wyzwoleńczymi Estonii.
Moskwa, chcąc wyjść naprzeciw estońskim oczekiwaniom a zarazem nie utracić swego posiadania, 20 maja 1920 roku udzieliła (Patriarcha, Świątobliwy Synod Biskupów i Wyższa Rada Cerkiewna) Estońskiej Cerkwi samodzielność, gdyż nie chciano wiązać ich z sytuacją w Rosji Radzieckiej. Nie wystarczyło to estońskim władzom świeckim, które wymogły podporządkowanie się pod jurysdykcję Konstantynopola.
Na biskupa naczelnego Prawosławnego Kościoła Estonii wybrano wówczas dożywotnio arcybiskupa Aleksandra (Paulus), który w 1923 roku udał się do Konstantynopola w celu pozyskania kanonicznego uznania dla swego Kościoła. Działał on w oparciu o wniosek Soboru Cerkwi Estońskiej z 23 września 1922 roku o uzyskanie autokefalacji. Ówczesny patriarcha ekumeniczny Malecjusz IV, nie zdecydował się na autokefalię czyli pełnię samodzielności i wydał 7 lipca 1923 roku tomos, określający daleko idącą autonomię organizacyjną w kanonicznej jednak zależności od Konstantynopola. Aktu tego nie uznała RPC.
Nowa struktura cerkiewna przyjęła nazwę Prawosławnej Metropolii Estońskiej, aby od 1935 roku zmienić ją na Estoński Apostolski Kościół Prawosławny.
Z racji tego, że Cerkiew autonomiczna musi posiadać kolegium biskupie złożone z co najmniej trzech biskupów, tomos patriarszy ustanowił trzy eparchie: tallińską (rewelską), silimajską (narwską) i peczorską. Eparchia rewelska jako wikariat metropolii petersburskiej istniała od 1917 roku. Eparchia narewska, istniejąca od 1887 roku też jako wikariat metropolii petersburskiej, została w 1924 roku, de jure, choć de facto dawno już to miało miejsce, włączona w skład Cerkwi estońskiej. Biskupem narwskim i izborskim2, gdyż po I wojnie światowej Estonia opanowała tereny na wschód od rzeki Narowy (Narwa), został uciekinier z ZSRR, poprzednio biskup pskowski i porchowski Jewsiewij (Grozdow). 3 października 1937 roku na katedrę tę został wyniesiony Pawieł (Dmitrowskij, 1872-1946). Był on Rosjaninem nie znającym języka estońskiego, co zresztą nie było niezbędne, gdyż w diecezji narwskiej w sposób zdecydowany dominowali Rosjanie. Powołanie takiej, wyróżnionej narodowościowo diecezji było przejawem koncepcji etnofiletystycznych, którym w owym czasie hołdował Patriarchat Konstantynopolitański. Mieszaną, rosyjsko-estońską (grupa etniczna estońskich Setu), była nowoutworzona też w 1924 roku diecezja peczorska. Biskupem jej, a zarazem namiestnikiem Pskowsko-Peczorskiego Monastyru pw. Zaśnięcia Bogarodzicy, został Ioann (Bulin), chirotonizowany 30 grudnia 1932 roku przez metropolitę rewelskiego Aleksandra oraz metropolitę fińskiego i wyborskiego Serafima.
Struktura administracyjna EAPK usiłowała więc łączyć dwa żywioły narodowościowe, każdemu przyznając zwierzchnictwo w postaci biskupów danej narodowości. W ten sposób dokonano podziału Kościoła według zasady etnofoiletystycznej. Nie uchroniło to jednak prawosławia w Estonii od wewnętrznych sporów. Przyczynami były z jednej strony aspiracje narodowościowe, z drugiej zaś wpływ sił politycznych dążących do szybkiej, intensywnej estonizacji państwa. Z kolei rosyjska hierarchia kościelna i wierni uważali się za godniejszych, mając Estończyków za gości w, rosyjskiej przecież, Cerkwi. Władze państwowe tak oddziaływały na kościelne ciała kolegialne, że mimo początkowej przewagi dwóch rosyjskich biskupów w kolegium cerkiewnym, w ostatecznym rozrachunku, przy podejmowaniu decyzji wiążących, szczególnie na poziomie Synodu czy Soboru, Estończycy przeważali.
EAPK rozwijał się dynamicznie, ciesząc się poparciem państwa. W oficjalnych uroczystościach jego przedstawiciele uczestniczyli obok wysłanników Estońskiego Ewangelickiego Kościoła Luterańskiego (Eesti Evangeelne Luterlik Kirik). W 1931 roku do rewelskiego soboru pw. Przemienienia Pańskiego uroczyście przeniesiono z Dorpatu relikwie męczennika biskupa Platona. Efektowny nagrobek wykonał przed swoją śmiercią znany rzeźbiarz Adamson Amandus (1855-1929).
1 - W 2000 roku Patriarchat Konstantynopolski i Patriarchat Moskiewski kanonizowały biskupa Platona i jego dwóch towarzyszy.
2 - Izborsk, leżący na terenie Ingrii, nie należał do Estonii, choć pierwotnie zasiedlały go plemiona bałtofińskie, więc użycie nazwy w tytule biskupim było przejawem roszczeń terytorialnych, tak typowych dla Cerkwi rosyjskiej, a opartych o niekanoniczną ideę „historycznego terenu kanonicznego”. Estończycy snadź poszli tropem Rosjan.