Stefan Pastuszewski - Wileńska szkoła ikonopisania

0 Dislike0
Gwiazdka nieaktywnaGwiazdka nieaktywnaGwiazdka nieaktywnaGwiazdka nieaktywnaGwiazdka nieaktywna
 

Monograficzny artykuł poświęcony ikonopisowi z Wilna Iwanowi Ipatijewiczowi Michajłowowi (1893-1993) napisali Mari-Lis Paaver i Grigorij Władimirowicz Potaszenko pt. Staroobriadczeskaja ikonopis' w Polsze: tworczestwo I.I. Michajłowa w Wilniusie w 1929-1939 gg, zamieszczając go w zbiorze Prawosławnaja kultura wczera i siegodnia (Olsztyn 2015).

Po wnikliwych studiach twórczości i życiorysu ikonopisa, badacze stwierdzili, że praca I.I. Michajłowa wyrosła ze staroprawosławnej tradycji Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVII-XIX wiekach, ale też z ożywienia na przełomie XIX wieku tego segmentu izografii, co wynikło na tym terenie ze spotkania się z wielowątkową wszechruską kulturą Imperium Rosyjskiego. W tym czasie też na nowo zaczęto odkrywać „starą ikonę” (ros. driewnaja ikona).

Światopogląd artysty zaczął formować się w złotym wieku staroprawosławia, czyli od 1905 roku, w przypadku Wilna i ziem Rzeczypospolitej, trwającego aż do 1941 roku, czyli okupacji niemieckiej podczas II wojny światowej. Ale też wtedy inflancko-litewscy starowiercy nie mieli najgorzej, gdyż okupant niemiecki religii raczej nie prześladował tak jak  wcześniejszy okupant radziecki, o ile mieściła się ona w ramach okupacyjnego reżimu i nie zagrażała, dążącej do zwycięstwa, III Rzeszy. Nie mieli więc w III Rzeszy starowiercy źle, o ile  nie związali się uprzednio z komunizmem, co w owej marionetkowej Litwie lat 1939-1941 miało miejsce. Pozostali okupację przeżyli spokojnie, gdyż byli wierni doktrynie pochodzenia wszelkiej władzy od Boga. Najgorszy był więc okres radziecki, po 1944 roku, kiedy religię rzeczywiście prześladowano.

I.I. Michajłow urodził się 23 listopada 1893 roku we wsi Pięty (białorus. Pienty)  w powiecie dziśnieńskim (obecnie rejon brasławski na Białorusi). Jego pierwszym nauczycielem, około 1905 roku, był jego dziadek Iwan Wasiljewicz Michajłow. Utalentowany wnuk zaczął samodzielnie malować ikony w wieku 18 lat. W czasie I wojny światowej służył w rosyjskiej w armii na Dalekim Wschodzie.

Powrócił z frontu do Pięt, które po 1920 roku znalazły się w Polsce. Artysta, pracując na gospodarce, równocześnie malował ikony „na zamówienie”. W 1929 roku przeprowadził się do Wilna, zaproszony przez miejscową wspólnotę staroprawosławną. Rozpoczął się wówczas dojrzały okres twórczości. Ikonopis rozwijał się samodzielnie, bez kontaktów z wiodącymi rosyjskimi ośrodkami ikonopisania, co na przykład miało miejsce w przypadku znanego izografia z Estonii Garwiłła Jefimowicza Frołowa (1854-1930), który przed rewolucją kształcił się w Mstierze i Moskwie. Przybycie do Wilna wiązało się z założeniom, jakże ważnej w życiu staroobrzędowca, rodziny z Natalią Tołkaczewą (1890-1960). Mieli oni dwoje dzieci. Wówczas też zaczęły spływać zamówienia, zarówno od zborów pomorskich, jak i indywidualnych wyznawców i kolekcjonerów ikon.

I.I. Michajłow był jako twórca indywidualistą. Jeśli idzie o wileński zbór pw. Opieki Bogarodzicy, to w zakresie usług malarskich zastąpił on Fiedora Romanowa, który odnowił ikonostas w tamtejszej molennie. W 1930 roku ikonopis na zamówienie Fiedosija Timofiejewicza Tołkaczewa wykonał ikonę „Świętego Mikołaja Cudotwórcy”. Lico świętego ma łagodny wyraz, tak jak twarze postaci w kolejnych dziełach. Dominują ciepłe kolory.  W sumie I. I. Michajłow wykonał dla wileńskiej molenny około 20 obrazów. W 1931 roku powstała ikona „Zmartwychwstanie Chrystusa ze świętami” przedstawiająca Zbawiciela w otoczeniu 12 wyobrażeń wielkich świąt prawosławnych. W 1932 roku powstały dwa przenośne raspiatija. Z okazji 270-lecia oficjalnego wyodrębnienia staroprawosławia w wyniku klątw rzuconych przez wielki sobór moskiewski w latach 1666-1667 oraz 280-lecia śmierci biskupa kołomienskiego i kaszyrskiego Pawła, powstały ikony „Pawieł Kołomienskij” i „Protopop Awwakum” oraz portret „Andriej Dionisiejewicz Kniaź Myszeckij (1672-1730)”. Było to reakcją rosyjskich starowierców z Polski na gwałtowny rozwój polskiego nacjonalizmu i procesy sekularyzacyjne w II Rzeczypospolitej. Wydobycie z mroków  przeszłosci pierwszego wygoreckiego kinowarcha było swoistą polemiką z większością katolicką, a zarazem ekspozycja pomorskiej tożsamości, którą w okresie międzywojennym przejmowały dotychczasowe wspólnoty fiedosiejewskie na Litwie, Białorusi i Suwalszczyźnie. Obedieneja pomorska bardziej bowiem pasowała do współczesności, z którą usiłowali pogodzić staroprawosławie jego liderzy w II RP, Pimonomowie, pełnymi garściami czerpiący z osiągnięć cywilizacyjnych. Wieński ikonopis nawiązywał w swojej twórczości do tradycji imperatorskiej Rosji, ozdabiając cykl 6 ikon oblamowaniami w kolorach czerwono-niebiesko-białym.

W latach trzydziestych I.I. Michajłow namalował on 15-17 ikon dla molenny pw. św. Mikołaja w Mitrofanowce (obecnie Žemaitielai). Interesująca jest ikona „Ostatnia Wieczerza”, gdyż przedstawia biesiadujących przy okrągłym stole, na którym rozrzucone są – oprócz kawałków chleba – czasze, talerze, noże i widelce. Rysunek i barwy są tradycyjne, miękkie i pastelowe, lecz kompozycja bardzo współczesna, co stawia I.I. Michajłowa w gronie twórczych odnowicieli starej sztuki ikonopisania.

Dla, wybudowanej w 1933 roku molenny pw. Wniebowzięcia Pańskiego w Turmontach, wielński izograf wykonał duży (230x103 cm) krzyż zaołtarzowy, a w latach 1934 i 1937 roku krzyże dla molenny pw. Zaśnięcia Bogarodzicy w Widzach. Krzyż zaołtarzowy otrzymał też chram pw. Narodzenia Bogarodzicy w Święcianach. Cechy sześciu ikon dla, wybudowanej w 1937 roku święciańskiej molenny, też wskazują na warsztat I.I. Michajłowa.

Wileński izograf realizował również zamówienia przychodzące z USA i Francji, w tym znanego kolekcjonera S.D. Riabcewa, który bardzo pochlebnie wyrażał się o sztuce wilianina. Trwała ona, choć w dyskretnym ukryciu, podczas republikańsko-radzieckiego okresu Litwy, w rezultacie czego w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku powstała wileńska szkoła ikonopisania, gdyż znaleźli się następcy mistrza. Długo jednak jego sztuka pozostawała w cieniu i dopiero teraz jest odkrywana i analizowana.

Z punktu widzenia polskiej polityki historycznej, ale też chyba częściowo i litewskiej, dziwi w przysłowiowym artykule sformułowanie, że I.I. Michajłow lata 1939-1941 przeżył w niepodległej Litwie (s. 288), podczas gdy w istocie było to państwo całkowicie zależne od ZSRR. Tę subiektywną, mówiąc oględnie niedoskonałość, autorzy jednak jakby częściowo rekompensują sformułowaniem, że okres międzywojenny był w II RP dla pomorców bardzo pomyślny (s. 278). Państwo polskie, choć po 1926 roku autorytarne, do starowierców odnosiło się „nawet życzliwie” (ros. błagoskłonno) (s. 283).

Wydawca: Towarzystwo Inicjatyw Kulturalnych - akant.org
We use cookies

Na naszej stronie internetowej używamy plików cookie. Niektóre z nich są niezbędne dla funkcjonowania strony, inne pomagają nam w ulepszaniu tej strony i doświadczeń użytkownika (Tracking Cookies). Możesz sam zdecydować, czy chcesz zezwolić na pliki cookie. Należy pamiętać, że w przypadku odrzucenia, nie wszystkie funkcje strony mogą być dostępne.