W nr 11 (141) z listopada 2014 r. “Świata Inflant” został opublikowany artykuł Krzysztofa Sidorkiewicza pt. Zawiedziona miłość, w którym autor poinformował o niektórych relacjach polsko-litewskich. Uważam więc za stosowne uzupełnić ten opis polityki historycznej polsko- litewskiej.

Wspólna obrona przed Rosją i Szwecją

Od czasu układu w Krewie (1365) Polska i Litwa połączone były osobą wspólnego władcy, wywodzącego się z rodu Jagiellonów. W XVI w. szlachta litewska patrzyła z zazdrością na wzrost znaczenia szlachty w sąsiedniej Polsce oraz na jej przywileje.

W 1561 r. Gottard Ketler, ostatni mistrz krzyżacki Zakonu Kawalerów Mieczowych, utworzył w Inflantach świeckie księstwo protestanckie i idąc za przykładem Albrechta Hohenzollerna, oddał je w roku 1561 pod opiekę Polski i Litwy. Nowe wspólne lenno Kurlandia i Semigalia (tak nazwano księstwo G. Kettlera) oraz wcielone do Rzeczpospolitej Inflanty wymagały obrony przed sąsiadami: Wielkim Księstwem Moskiewskim i Szwecją.

W 1569 r. zwołano więc do Lublina sejm walny, na który przebyli posłowie Polski i Litwy. Uchwalano na nim wspólnie, że Korona Polska i Wielkie Księstwo Litewskie jest to “jedno niepodzielne i nie różne ciało, a także wspólna Rzeczpospolita, która się z dwu państw i narodów w jeden lud zrosła”.

Ustanowiono wspólny sejm i zobowiązano się do prowadzenia wspólnej polityki zagranicznej. Odtąd izba poselska składała się z 120 posłów z Korony i 48 z Litwy. W senacie, oprócz biskupów, wojewodów, kasztelanów i ministrów polskich. zasiedli dostojnicy litewscy.

Dwa dotychczas odrębne państwa utworzyły jedną Rzeczypospolitą, która zajmowała wówczas powierzchnię ok. 800 tys. km² i liczyła ponad 7 mln. mieszkańców. Tolerancja i poszanowanie odmiennych obyczajów stały się warunkiem niezbędnym dla utrzymania spokoju w państwie.

Niepodległość Litwy

W trakcie I wojny światowej i później, gdy zaistniały warunki odrodzenia się Rzeczypospolitej, zastanowiono się nad tym, jak traktować Litwę.

Najracjonalniejszym rozwiązaniem sprawy litewskiej było przyłączenie Litwy do Polski tak, aby w granicach Polski otrzymała ona autonomię. Obóz Narodowy, którego reprezentantem był Roman Dmowski zażądał w Wersalu przyłączenia do Polski całej Litwy, łącznie z należącą do Niemiec Kłajpedą i Tylżą oraz z kurlandzką Lipawą.

Niemcy zdawały sobie sprawę z możliwości ponownego przyłączenia Litwy do Polski i za wszelką cenę chciały temu zapobiec. Już wiele lat przed wojną Niemcy podsycali narodowy ruch litewski zwrócony przeciwko Polsce. W czasie wojny, na obszarze okupowanej Litwy, pracowali nad zorganizowaniem litewskiego państewka uzależnionego od polityki niemieckiej.

23 września 1917 r. mianowana została przez okupantów Niemców Litewska Rada Krajowa, znana pod nazwą Taryby. W jej skład weszły nacjonalistyczne żywioły litewskie, wrogie Polsce.

Po klęsce Niemiec na zachodzie, państwowość litewska zaczęła przybierać kształty bardziej realne. Postawały władze i urzędy, organizowało się wojsko. Stopniowo wycofywano z Litwy okupacyjne wojska niemieckie a niepodległa Litwa stawała się faktem.

Po zajęciu Litwy przez Niemców, latem 1915 powstała w Wilnie Polonijna Organizacja Demokratów, która na wieść o utworzeniu we wrześniu 1917 r. Taryby Litewskej ogłosiła sprzeciw wobec posunięć Litwinów. Zaprotestowała przede wszystkim przeciwko włączeniu Wilna do Litwy etnicznej.

W drugiej połowie 1918 r. w Wilnie zaczęła na wpół jawnie działać samoobrona polska, która gotowała się do walki zbrojnej. Jej głównym celem było działania na rzecz państwowości polskiej na Litwie.

Rosja Radzicka - dekretem z 22 grudnia 1918 r., podpisanym przez Lenina, uznała niepodległą Litewską Republikę Radziecką. Wileńska Rada Robotnicza, zebrana na posiedzeniu 15-16 grudnia 1918 r. przyjęła rezolucję, głoszącą o tym, iż jest najwyższą władzą w mieście. Taryba, najmniej popularna, z chwilą odejścia wojsk niemieckich, 1 października 1919 r. zbiegła do Kowna. Wówczas władzę w Wilnie przejęli Polacy, którzy w oparciu o akcję zbrojną samoobrony rozgromili Wileńską Radę Robotniczą, Rządy polskie w Wilnie nie trwały jednak długo. 5 stycznia miasto zajęły wkraczające się od wschodu oddziały Armii Czerwonej.

Problem Wileńszczyzny

Do konfrontacji wzajemnych stanowisk doszło w dniu 18 grudnia 1918 r. w Warszawie. Naczelnik Państwa Józef Piłsudski podkreślił, że jest “przyjacielem Litwinów", i zażądał, aby ograniczyli oni swoje pretensje do Litwy etnograficznej, gdyż Litwa historyczna posiada obszary bezwzględnie polskie. Zaproponował, aby Litwini przysłali do Polski delegację, która wspólnie z rządem polskim opracuje projekt rozstrzygnięcia wspólnych problemów.

Według danych oficjalnego spisu rosyjskiego z 1897 r. w samym Wilnie ludność składała się w 40,3 % z Żydów, 30,9 Polaków, 20,2 % z Rosjan, 4,2 % z Białorusinów, 2 % z Litwinów, 2,4 % z innych. Spis przeprowadzony przez Niemców w 1916 r. wykazał, że w Wilnie 54 % mieszkańców stanowili Polacy, 41 % Żydzi, 2,1 % Litwini.

Stanisław Staniszewski, który przewodniczył delegacji polskiej w kontynuowaniu rozmów z rządem litewskim w Kownie, wywołał notę rządu polskiego z dnia 24 czerwca 1919 r., zawierającą odmowę uznania Litwy jako niepodległego państwa pod pretekstem, że trwa tam jeszcze okupacja niemiecka. Nota ta odrzucała koncepcję oddania Litwinom administracji cywilnej na spornych terenach, odwołując się do woli mieszkańców.

Konferencja Komunistycznej Partii Litwy i Białorusi z 2 lutego 1919 r. wypowiedziała się za połączeniem Litwy radzieckiej z powstałą w grudniu 1918 r. Białoruską Republiką Radziecką.

Narodowa demokracja widząc, że nie uda się jej ze względów międzynarodowych przeforsować koncepcji wcielenia całej Litwy, zrezygnowała z Litwy etnograficznej, natomiast swoje inkorporacyjne roszczenie skierowała przede wszystkim na Wilno i Wileńszczyznę. Niemniej jednak na Konferencji Pokojowej w Paryżu, delegat Polski Roman Dmowski żądał włączenia całej Litwy do granic państwa polskiego.

W odpowiedzi na to 24 marca przedstawiciel oficjalnej delegacji rządu litewskiego, Augustians Voldemars przesłał notę domagając się dla Litwy terytorium 125 tyś, km2, nie tylko z Wilnem, lecz także z Suwałkami i Białymstokiem. Jednocześnie oświadczył, iż Litwa nie zamierza wstępować w żadne związki z Polską, Republiką na tę notę stał się memoriał polski złożony na początku maja na ręce przewodniczącego Konferencji.

Memoriał ten dowodził, że z wyjątkiem północnej Suwalszczyzny i guberni kowieńskiej - reszta terytorium, do którego zgłaszali roszczenia Litwini, nie jest przez ludność litewską zamieszkała, a najlepszym wyjściem byłoby ustanowienie nowego "zgodnego, z wolą mieszkańców” podziału.

Po zaciekłych walkach w dniach 19-21 kwietnia 1919 r. z Armią Czerwoną, oddziały polskie zajęły Wilno. Do miasta przybył J. Piłsudski i 22 kwietnia wydał następującą odezwę:

Do mieszkańców byłego W. Księstwa Litewskiego.

Kraj Wasz od stukilkudziesięciu lat nie zna swobody, uciskany przez wrogą przemoc rosyjską, niemiecką, bolszewicką - przemoc, która nie pytając ludności, narzucała jej obce wzory postępowania, krępujące wolę, często łamiąc życie.

Ten stan ciągłej niewoli dobrze mi znany osobiście, jako urodzonemu na tej nieszczęśliwej ziemi raz nareszcie musi być zniesiony i raz wreszcie na tej ziemi jakby przez Boga zapomnianej musi zapanować swoboda i prawo wolnego, niczem nieskrępowanego wypowiedzenia się o dążeniach i potrzebach.

Wojsko Polskie, które ze sobą przyprowadziłem dla wyrzucenia panowania gwałtu i przemocy, dla zniesienia rządów krajem wbrew woli ludności - wojsko niesie Wam wszystkim wolność i swobodę.

Chcę dać Wam możność rozwiązania spraw wewnętrznych narodowościowych i wyznaniowych tak, jak sami sobie życzyć będziecie bez jakiegokolwiek gwałtu i nacisku ze strony Polski.

Dlatego to, pomimo że na Waszej ziemi grzmią jeszcze działa i krew się leje - nie wprowadzam Zarządu Wojskowego lecz cywilny, do którego powoływać będę ludzi miejscowych, synów tej ziemi.

Zdaniem tego Zarządu Cywilnego będzie:
1) Ułatwienie ludności wypowiedzenia się co do swego losu i potrzeb przez swobodnie wybranych przedstawicieli. Wybory te odbędą się na podstawie równego, tajnego, powszechnego, bezpośredniego, bez różnicy płci głosowania.
2) Danie potrzebującym pomocy w żywności, poparcie pracy wytwórczej, zapewnienie ładu i spokoju
3) Otoczenie opieką wszystkich, nie czyniąc różnicy z powodu wyznania lub narodowości.

Na czele Zarządu postawiłem Jerzego Osmolowskicgo, do którego bezpośrednio lub do ludzi przez niego wyznaczonych zwracajcie się otwarcie i szczerze we wszelkiej potrzebie i sprawach, które Was bolą i obchodzą.

J. Piłsudski

Wilno, 22 kwietnia 1919 r.