Żydzi pojawili się w Fordonie (prawa miejskie 1382 i 1424; od 1973 r. dzielnica w północno-wschodniej części Bydgoszczy) już w XVI w. Pod zaborem pruskim Fordon miał status miasta wydzielonego, w którym zezwalano na osadnictwo żydowskie, zakazując jednocześnie Żydom niektórych zajęć: handlu określonymi towarami, uprawiania zawodów prawniczych. W 1772 r. po I rozbiorze Polski na 861 mieszkańców żyło 582, w większości ubogich Żydów. Ów stan rzeczy zmienił dekret władz pruskich, który prawo do pozostania w mieście ograniczył do Żydów legitymujących się dochodem rocznym w wysokości 1000 talarów, stąd ich liczebność spadła do 162. W 1761 r. gmina uzyskała zgodę na budowę synagogi (wzmianki o synagodze w Fordonie zawierają już przekazy z XVII i pierwszej połowy XVIII w.), którą sfinalizowano ok. 1770-1781 r. Bożnica stanowi unikalny zabytek architektury żydowskiej w tym regionie. Jest to budynek wolno stojący, o klasycystycznym charakterze, zbudowany z cegły, bez podpiwniczenia, mający kształt prostokątny z jednym piętrem w części zachodniej, z trójkątnym szczytem, w narożach ujęty półfilarami, z oknami przerobionymi z półokrągłych na kwadratowe, z dachem dwuspadowym, krytym dachówką. W czasie okupacji w bożnicy fordońskiej naziści urządzali wiece. Po II wojnie światowej obiekt służył jako sala widowiskowa, w której siedzibę miało kino „Robotnik". Obecnie jest własnością Fundacji Kultury Yakiza zabiegającej o jak najszybsze odrestaurowanie zabytku.
W Bydgoszczy w 1788 r. gmina żydowska (kahał) licząca 41 osób  – co stanowiło 2% wszystkich mieszkańców – podjęła działania w celu rozpoczęcia budowy nowego miejsca kultu. Doraźnie do spełniania praktyk religijnych wykorzystywano mieszkania prywatne, jednak starania o budowę synagogi zostały przez władze pruskie w 1800 r. zaopiniowane negatywnie. W 1826 r. diaspora bydgoska obejmowała: Białe Błota, Górzyskowo, Nową Wieś, Osówiec, Bartodzieje Wielkie. W 1827 r. zakupiono działki na synagogę przy ul. Pod Blankami (działki nr 191 i 191a), zaciągając na ten cel pożyczkę spłaconą w 1829 r. zapłatą uzyskaną za dzierżawę placu. Wtedy zaciągnięto pożyczkę pod zastaw działek, aby kupić działkę na budowę cmentarza przy ul. Szubińskiej, którą to działkę spłacono dopiero w 1845 r. Właściwa budowa ruszyła 1832 r., a 2 października 1834 r. odbyło się uroczyste poświęcenie synagogi – zbudowanej za 8550 talarów – w obecności nadrabina Jakuba Mojżesza Eigera z Poznania. Liczyła ona 280 miejsc. W tym okresie do gminy należało 305 osób. W 1834 r. do gminy bydgoskiej przyłączono Szwederowo, Okole, Rupienicę, Bocianowo, Wierzchucin, Grodztwo, a w 1835 r. Łabiszyn. Na potrzeby synagogi zakupiono dwa srebrne dzwony, srebrne lichtarze oraz blachę, na której wybito wersety z Talmudu. Stały rozwój gminy sprawił, że pilna stała się potrzeba zatrudnienia nowego nauczyciela religii mojżeszowej. Został nim Lübschütz, a od 1840 r. dr Hirschfeld, a po nim od 1852 r. obowiązki przejął dr Juliusz Gebhardt z Gniezna. W 1857 r. gmina liczyła 1200 osób (300 rodzin). W dniu 13 września 1860 r. reprezentant gminy Kozarski wystąpił z projektem wzniesienia nowej synagogi. W 1867 r. na ten cel gmina kupiła nową parcelę w narożniku Wałów Jagiellońskich i ul. Jana Kazimierza za 488 talarów i 29 groszy. Z uwagi na spore koszty przejściowo projekt zarzucono. W 1880 r. gmina liczyła 1989 członków. W 1882 r. po przystąpieniu do władz gminy znanego bankiera bydgoskiego Ludwika Aronsohna sprawa budowy nowej synagogi nabrała impetu. W dniu 27 maja 1882 r. odbyło się ostatnie nabożeństwo w starej synagodze, podczas którego dr Gebhardt zaapelował o ofiary na nową bożnicę i o nieodpłatną pracę przy jej budowie. Starą synagogę kupił bydgoszczanin mieszkający przy ul. Obrońców Bydgoszczy 3, który zreorganizował ją na magazyn. Projekt nowej bożnicy wykonał architekt z Gdańska Alfred Muttray. Kamień węgielny położono 21 sierpnia 1882 r., a budowę ukończono 9 września 1884 r. Była to budowla monumentalna. Od strony zachodniej pod trzema łukami znajdowało się wejście do przedsionka, skąd wiodła droga do garderoby; synagoga liczyła 482 miejsca siedzące dla mężczyzn. W środku usytuowana była kopuła w kształcie baldachimu zawieszona na 8 filarach, za zasłoną zwisała z kopuły szafa jako znak Świętej Arki (Aron Hakodesz), gdzie przechowywano zwoje z wersetami Tory i Talmudu. Obok stał tron dla rabina, ambona, stół kantora. Prócz tego dwa boczne wejścia dla kobiet, które zajmowały 400 miejsc na balkonie. Na marmurowej tablicy widniały nazwiska fundatorów synagogi. W 1898 r. zakupiono organy. W 1932 r. zasięg gminy bydgoskiej rozszerzono na Fordon (500 osób) i Koronowo. Gmina żydowska w 1939 r. liczyła 2057 osób. W dniach 2-19 października 1939 r. rozstrzelano w Dolinie Śmierci ostatnich 26 Żydów fordońskich. W 1939 r. rozbiórki synagogi podjął się Herbert Matthes, właściciel fabryki mebli mieszczącej się przy ul. Garbary. W grudniu tego roku gmach synagogi przestał istnieć. Rozbiórkę zakończono dopiero jesienią 1940 r.

Bibliografia: Z. Biegański, Mniejszość żydowska w Bydgoszczy, Bydgoszcz 1999; B. Derkowska-Kostkowska, Nieistniejące budowle żydowskie w Bydgoszczy, w: „Kalendarz Bydgoski na Rok 1997", red. M. Bloch, E. Piechocka, J. Derenda, J. Długosz, S. Jakubowski, B.D. Rudnicki, J. Wenderlich, rocznik XXX, Bydgoszcz 1996, ss. 223-226; E. Czajkowski, Synagoga w Bydgoszczy, w: „Kalendarz Bydgoski na Rok 1984", rocznik XVII, red. S. Jakubowski, J. Jaśkowiak, R. Kulwieć, Bydgoszcz 1983, ss. 89-94; S. Turowski (współpraca Z. Biegański), Fordon w latach 1772-1920, w: Dzieje Fordonu i okolic, red. Z. Biegański, Bydgoszcz 1997, ss. 49-78. K.M. Żydowicz, Świątynie Fordonu, w: Dzieje Fordonu i okolic, red. Z. Biegański, Bydgoszcz 1997, ss. 231-242.



Na zdjęciu: Synagoga w Fordonie na początku XX w. (dziś ul. Bydgoska 22 w dzielnicy Stary Fordon w Bydgoszczy) 
Na zdjęciu: Synagoga w Bydgoszczy na skrzyżowaniu ul. Wały Jagiellońskie z ul. Jana Kazimierza w 1920 r.