Całkiem niedawno w moje ręce trafiła książka Bolesława Farona  o  intrygującym tytule Jama Michalika. Przewodnik literacki.
Bolesław Faron oddał czytelnikowi książkę, która prezentuje obraz modernistycznego wówczas Krakowa.  Autor uprzedza, że aby ją  zrozumieć , należy cofnąć się prawie o sto lat i uświadomić sobie jaka rolę w zaborze austriackim odgrywał Kraków i czym  był dla całej Polski.  Trafnie sformułował to Tadeusz Boy- Żeleński w  tomie szkiców Znaszli ten kraj? :

Bo Kraków ,takim, jakim go splot warunków uczynił, to było najoryginalniejsze miasto pod słońcem, z pewnością unikat na kuli ziemskiej wszechczasów. Już pod względem geograficznym położenie jego było osobliwe.[…] Kraków podcięte miał wszystkie możliwości materialnego rozwoju. Mimo to nigdy Kraków nie abdykował ze swojej stołecznej roli; przeciwnie, wytworzone przez niewole warunki bytu obległy go w insygnia nowej królewskości, dane mu było aż do lepszych czasów przechowywać pewne wartości duchowe, zdławione w innych dzielnicach.”

W rozdziale Kraków na przełomie XIX I XX wieku widzimy miasto w sferze edukacyjnej, artystycznej a także społecznej.  Rozległa wiedza na temat problemów materialnych i społecznych w kraju, czy też właśnie w Krakowie, czyni tę  książkę interesującą  nie tylko jako przewodnik literacki, ale jako szczegółowy zarys historiozoficzny.      Bolesław Faron swoją uwagę poświęcił stuletniemu zabytkowi –Jamie Michalika, która mieści się przy ulicy Floriańskiej 45. Autor  przenosi czytelnika w sferę sztuki  XIX wieku, oprowadza po mapie kulturalnej podwawelskiego grodu, przedstawiając  programy artystyczne poszczególnych  pism , m.in. „Życia”, „Krytyki” czy też „Czasu”. Oczywiście czyni to z konkretnym uwzględnieniem pisarzy i artystów, którzy przyczynili się do rozwoju kultury. Przedstawia  również dzieje teatru, który powstał przy placu Św. Ducha, a w 1909 roku został nazwany Teatrem im. Juliusza Słowackiego. Stanowisko  dyrektora piastował Tadeusz Pawlikowski, który przyczynił się do przełamania dotychczasowego tradycyjnego  programu, który obejmował sztuki tzw. kasowe: melodramaty, komedie, farsy lub przedstawienia polityczno- historyczne. Chciał  trafić do serc Polaków.  Skłonić ich do krzewienia idei modernizmu. Oprócz dzieł  dramaturgii narodowej pochylił się nad arcydziełami literatury obcej : niemieckiej, francuskiej, włoskiej czy też rosyjskiej ze szczególną dbałością o wysoki kunszt artystyczny.
W rozdziale Zanim narodził się Zielony Balonik  autor   przedstawia swoisty przegląd kawiarni artystycznych. Wymienia i dokładnie opisuje  punkty, które gromadziły artystów, zanim Lwowska Cukiernia  stała się dla nich ostoją i główną siedzibą. Kawiarnia  Rosenstock, Schmidta, Sauera, Janikowskiego, Czarny Kot, to kilka spośród,
jak twierdzi T. Boy- Żeleński, kuźni intelektu.
Autor stara się ukazać dzieje Zielonego Balonika. Jednak zanim to czyni, uwzględnia historię europejskich  kabaretów , które miały  wpływ na rozwój  i funkcjonowanie  krakowskiego ośrodka.
Przedstawia sylwetki artystów, którzy podróżowali po Europie,  byli obserwatorami, chłonęli twórczy warsztat i  zasady obowiązujące w Paryżu,  Wiedniu, Niemczech lub Szwajcarii. 
W 1895 roku Jan Apolinarny Michalik założył Cukiernię Lwowską w Krakowie. Bolesław Faron przedstawia tę postać, jako kogoś wyjątkowo wrażliwego na sztukę, jednak dopuszcza też zdanie innych, krytyczne zresztą, uwzględniając opinię T. Boya-Żeleńskiego.
Według Boya artyści zrobili z Michalika postać sławną niejako wbrew jego woli. Twierdzi on nawet, że kiedy  w 1905 roku padło hasło utworzenia w cukierni kabaretu, największą trudność stanowiło uzyskanie jego zgody. Wydawało mu się, że to profanacja lokalu. Inna rzecz, że dość szybko zrozumiał, że można na tym zrobić interes.

Jednak w wielu relacjach postać Michalika jawi  się jako niezwykle uczynna i życzliwa wobec artystów. W 1918 roku Michalik  sprzedał lokal Romanowi Madejskiemu i Franciszkowi Trzasce.
Nowi właściciele nie byli w stanie zapewnić Jamie jej dawnej świetności. Pozostała sławna, kawiarnia obrastała w legendę ale swój złoty wiek miała już za sobą. Twórcy kabaretu rozjechali się po świecie ( m.in.  Tadeusz Boy- Żeleński, który zamieszkał w Warszawie).

Jama Michalika ma swoją niezwykłą historię. Owiana tajemnica kawiarnia po dziś dzień przyciąga artystyczne dusze i głodnych wiedzy wycieczkowiczów.
Znani aktorzy i  satyrycy scen polskich z Jamą Michalika przyjaźnią się od lat, m. in. śp. Hanka Bielicka, Jerzy Kryszak, Marian Opania, Stanisław Tym, Anna Dymna , Jerzy Trela i wielu innych. Jama jest punktem odniesienia w licznych filmach i serialach, wykorzystano ją  jako pewien symbol, centrum kultury i sztuki. 
Wiersz Edwarda Leszczyńskiego pt. Kawiarnia  trafnie oddaje atmosferę Jamy Michalika:

Kawiarnio, samotnika świątynio i domie,
Kto raz próg twój wyklęty przestąpił ochotnie,
tego czar twój magiczny odurzy zawrotnie,
aż zgubi się na zawsze w twej próżni ogromnie.
[…] dla ciebie on domowe ognisko porzuci
I pójdzie zapomnienia szukać u twych zniczy,
I sto razy cię przeklnie i sto razy wróci

Bolesław Faron w rozdziale Wnętrze Kawiarni jest rzeczywistym przewodnikiem po Jamie Michalika. Oprowadza  czytelnika w odpowiedniej kolejności, tzn. z omówieniem każdego miejsca od wejścia do wyjścia z kawiarni. Prezentuje sień, barek, szatnię , hall główny, salę czerwoną, zieloną, górkę i lamperię. Omawia szczegółowo każdy  z wymienionych przystanków.
W rozdziale Aneks znajdują się szkice wnętrza Jamy z bardzo sumiennie rozbudowanym komentarzem, co do każdej fotografii, obrazu, karykatury, drzwi etc. 
Pojawia się Słowniczek nazwisk, charakteryzujący sylwetkę każdego artysty, czy też  innych postaci, które przyczyniły się do rozwoju kultury.
Bolesław Faron w przejrzysty sposób ujął szeroką gamę istotnych sytuacji kulturowych, przedstawił dzieje kabaretów w Europie i uczynił to w porównaniu do ówczesnej sytuacji Polski.   
Zatem nie trzeba szukać gdziekolwiek informacji na temat tego miejsca, nie trzeba organizować sobie własnego przewodnika, nie trzeba także zaglądać w Internet celem znalezienia jakichś  informacji. Każdy, kto pragnie zwiedzić Jamę Michalika, powinien w swoim turystycznym zasobie  mieć egzemplarz tejże książki.




Bolesław Faron, Jama Michalika. Przewodnik literacki. „Wydawnictwo Edukacyjne”, Kraków 2013, ss.171