Ze względu na powszechność słowa „sport”, ważne jest określenie jego definicji. Spotykanych jest wiele objaśnień tego pojęcia. Niestety sformułowanie jednolitej definicji „sportu” zawsze nastręczało ogromnych trudności, a przeróżne sposoby określania jego znaczenia nie pokrywają się w pełni ze sobą. W swym podstawowym ujęciu „sport” wymyka się definicji, jest trudny do uchwycenia i jednoznacznego zdefiniowania.
Słowo „sport” wywodzi się z łacińskiego pojęcia „disporte”, które oznaczało oddalanie się od miejsca czynności codziennych dla rozrywki i odpoczynku. Składa się z rzeczownika „porta”, znaczy „brama” i przedimka „dis”. Po odrzuceniu części wyrazu „di” pozostało „sporte”, a zanik akcentu na ostatnią sylabę spowodował nie wymawianie końcowego „e” i tak powstał wyraz „sport”, który rozpowszechnił się w większości języków europejskich (angielskim, francuskim, niemieckim). Słowem tym określano wszelkie rozrywki, zabawy i przyjemne spędzanie wolnego czasu, wreszcie dające zadowolenie współzawodnictwo o charakterze fizycznym. Historyk sportu Wojciech Lipoński twierdzi, że na ziemiach polskich termin „sport” pojawił się pod koniec XVIII wieku, jednak był używany wyłącznie w tekstach obcojęzycznych.
We współczesnym świecie na określenie aktywności fizycznej oraz jej organizowanie w różnych formach używa się jednego pojęcia – „sport”, które obejmuje: sport dzieci i młodzieży, sport szkolny, sport akademicki, sport dla wszystkich, sport masowy, sport amatorski, sport rekreacyjny, sport osób niepełnosprawnych, sport kwalifikowany, sport wyczynowy, sport olimpijski, sport zawodowy, sport profesjonalny.
Za datę narodzin sportu polskiego przyjmuje się rok 1867, kiedy to we Lwowie powstało Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”. Po raz pierwszy w historii polskiej leksykografii termin „sport” doczekał się definicji w 1866 roku. W wydawnictwie „Encyklopedia Powszechna” Samuela Orgelbranda (t. 23, s. 902), autor F.H. Levestarm pisze: „Sport, tak w Anglii nazywa się mianowicie zabawa na otwartym powietrzu, jak np. polowanie, rybołówstwo, wyścigi itp.”. W następnym wydaniu tej encyklopedii z 1876 roku (t. 11, s. 83) termin ten został zdefiniowany w sposób następujący: „Sport to zabawa, gra, rozrywka wiejska, szczególnie zaś wszelkie ćwiczenia ciała połączone z zabawą, jak: wyścigi konne, polowanie, igrzyska zapasowe”.
W jednej z warszawskich gazet z 1891 roku w artykule pt. „Znaczenie sportu” autor formułuje definicję sportu, pisząc: „Anglicy pierwsi wprowadzili tak zwany „sport”. Wyraz ten oznacza wszelkiego rodzaju rozrywki, prowadzone systematycznie i połączone z energicznym ruchem ciała lub natężeniem sił fizycznych, a stanowiące dla każdego Anglika odpoczynek po pracy. Do takich należą: konna jazda, wiosłowanie, łowy, ślizgawka, podróże piesze itp.”. Natomiast w 1903 roku w innej warszawskiej gazecie anonimowy autor podejmując się wyjaśnienia wyrazu „sport” napisał: „Wyraz sport jest pochodzenia angielskiego i oznacza rozrywkę na świeżym powietrzu, połączoną z większą lub mniejszą pracą mięśni. Podstawą więc „sportu” są ćwiczenia cielesne. Dlatego „sport” można nazwać inaczej gimnastyką stosowaną”.
W 1907 roku w wydana we Lwowie encyklopedia (t. II, s. 801) podała taką oto definicję: „Sport, oznacza takie rozrywki jak jazda konna, ślizgawka, jazda na bicyklu (kole), gry w piłkę, które obok przyjemności są ćwiczeniami gimnastycznymi, wyrabiają zręczność i siłę i hartują ciało”.
Fałszywie i błędnie definicję „sportu” ujął w 1911 roku R. Kordys w warszawskim „Ruchu”, który napisał: „Pojęcie sportu nie jest związane z żadną specjalną czynnością – i odwrotnie: każda czynność ludzka może być sportem, jeśli ją wykonamy w pewien określony sposób”. Natomiast wręcz nowatorską definicję podał w czasopiśmie „Taternik” Z. Czerny w roku 1912. Napisał m.in.: „Każda czynność jest sportem, o ile wykonywana jest wyłącznie w celu współzawodnictwa, na podstawie ustalonych przepisów; motywy każdej czynności, o ile jest sportem, zawarowane są wyłącznie dążeniem do osobistego wyróżnienia i uznania”.
* * * * *
Dzisiejszy sport w niepodległej Polsce narodził się po powołaniu w Krakowie w dniu 1 października 1919 roku Polskiego Komitetu Igrzysk Olimpijskich. Także wtedy zaczęły powstawać pierwsze Polskie Związki Sportowe. Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 28 stycznia 1927 roku powołany został Państwowy Urząd Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego. Jednak dopiero po II wojnie światowej, kiedy nastąpił znaczny rozwój teorii sportu oraz poszczególnych dziedzin naukowych, próbowano bardziej konkretnie zdefiniować pojęcie sportu. Niestety, takie pojęcie sportu, które można by przyjąć bez zastrzeżeń, nie doczekało się jednoznacznego zdefiniowania i to zarówno z perspektywy encyklopedycznej, jak i prawnej.
Aleksander Reksza w tygodniku „Echa Stadionu” w 1946 roku odniósł się do potrzeby zróżnicowania wychowania fizycznego ze sportem wynikowym, napisał wówczas: „Wychowanie fizyczne ma na celu podniesienie ogólnej sprawności cielesnej, zwiększenie sił żywotnych i stanu zdrowotnego, założeniem zaś sportu wynikowego (dzisiaj mówi się sportu wyczynowego) był, jest i będzie zawsze – wyczyn i rekord”.
Jednak ani wydany w styczniu 1946 przez Krajową Radę Narodową Dekret „O utworzeniu urzędów i rad wychowania fizycznego i powszechnym obowiązku przysposobienia wojskowego oraz o powszechnym obowiązku wychowania fizycznego”, ani uchwalona przez Sejm Ustawa z dnia 25.02.1948 roku „o powszechnym obowiązku przysposobienia zawodowego, wychowania fizycznego i przysposobienia wojskowego młodzieży oraz o organizacji spraw kultury fizycznej i sportu” nie definiują pojęcia sportu.
Bardzo ciekawą definicję sportu można znaleźć w wydanym w 1952 roku w Heidelbergu „Sportlexikonie”, w którym czytamy: „Sport to wszelka zabawa, nastawiona na współzawodnictwo i wykonana według ustalonych reguł działalność, która wzmaga wyczynowość człowieka, czy to w zakresie fizycznej wydolności, czy też w opanowaniu jakiegoś zwierza, sprzętu lub maszyny. Istotą sportu pozostaje więc zawsze wydajność wykonawcy”.
Zgromadzenie Ogólne Międzynarodowej Rady Wychowania Fizycznego i Sportu przy UNESCO przyjęło w dniu 22.10.1964 roku następującą definicję: „Sport – jest to działalność mająca na celu podnoszenie sprawności fizycznej i jej manifestację, działalność uprawiana systematycznie, według reguł w których występuje pierwiastek współzawodnictwa i dążenie do osiągnięcia jak najlepszych wyników”. Wielka Encyklopedia PWN wydana w 1967 roku, pod hasłem „sport” podaje definicję przyjętą przez Radę WF i Sportu, dodając na koniec klauzulę: „wobec wieloznaczności pojęcia sport jest to tylko jedna z możliwych definicji”.
„Mała Encyklopedia Powszechna PWN” w 1970 roku podaje: „Sport gry i ćwiczenia mające na celu rozwijanie sprawności fizycznej i psychicznej. Sport dzieli się na rekreacyjny (uprawiany wyłącznie w celu utrzymania lub regeneracji sił) oraz wyczynowy (uprawianie sportu oparte jest na systematycznym, wielogodzinnym treningu, zmierzającym do osiągnięcia rekordowych wyników i zwycięstwa we współzawodnictwie sportowym na zawodach”. Natomiast „Słownik powszechnej polszczyzny” z 1973 roku pod redakcją Witolda Doroszewskiego podał niezwykle krótko: „Sport – ćwiczenia i gry mające na celu podnoszenie sprawności fizycznej”, a w „Encyklopedii Powszechnej PWN” z 1976 roku (t.4, s. 250) pod hasłem sport napisano: „Sport – to ćwiczenia i gry mające na celu podnoszenie sprawności fizycznej i jej manifestację, uprawiane wg ustalonych reguł, przy współzawodnictwie w dążeniu do osiągnięcia jak najlepszych wyników”. Wreszcie w 1983 roku „Słownik języka polskiego PWN” (t. III, s0.297) podał: „Sport – ćwiczenia i gry służące podnoszeniu i nabywaniu sprawności fizycznej i wyrabianiu pewnych cech charakteru, jak wytrwałość, lojalność, nawyk przestrzegania reguł”.
Z perspektywy prawnej definicję sportu określiła Ustawa „o kulturze fizycznej” z dnia 3 lipca 1984 roku (Dz. U. Nr 34, poz. 181, art. 1, ust. 2, pkt. 3): „Sport jest procesem polegającym na doskonaleniu sprawności psychofizycznej, zaspakajającym potrzeby rywalizacji i dążenia do osiągnięcia wyników w ramach społecznie akceptowanych zasad współzawodnictwa”.
Ciekawą i bardzo trafną definicję podaję „Mała Encyklopedia Sportu” wydana w 1987 roku (t. 2, s. 439). W oczekiwanym wiele lat przez miłośników sportu i nie tylko, wydawnictwie pod tym hasłem czytamy: „Sport to świadoma, dobrowolna działalność człowieka podejmowana głównie dla zaspokojenia potrzeby zabawy, popisu, walki, a także wewnętrznego doskonalenia się w drodze systematycznego rozwoju cech fizycznych, umysłowych i wolicjonalnych”.
Natomiast w wydanej tego samego roku przez Wojciecha Lipońskiego „Humanistycznej Encyklopedii Sportu”, autor ustosunkował się do istoty sportu, pisząc: „Sport, świadoma aktywność człowieka, której istotę stanowią: 1) indywidualne lub zespołowe współzawodnictwo ludzi (niekiedy z udziałem zwierząt) w pokonywaniu czasu, przestrzeni, przeszkód naturalnych lub sztucznych oraz przeciwnika, przy czym elementy te występują łącznie lub rozdzielnie w proporcjach zależnych od dyscypliny sportu; 2) doskonalenie walorów fizycznych, jak siła, szybkość, skoczność, wytrzymałość, zręczność i precyzja działania, równolegle do doskonalenia sił psychicznych, w tym cech woli i charakteru, zasad moralnych i umiejętności taktyczno-koncepcyjnych; 3) dobrowolność uczestnictwa; 4) podporządkowanie się regułom gry – skodyfikowanym, uznawanym zwyczajowo lub doraźnie umownym, wynikającym z istoty danej dyscypliny lub konkurencji sportu, a pod względem etycznym zasady fair play; 5) brak bezpośrednich celów pozasportowych, jak militarnych i produkcyjnych.”.
W „Europejskiej Karcie Sportu” z 1992 roku (art. 2, s. 38-39) napisano: „Sport oznacza wszelkie formy aktywności fizycznej, które poprzez uczestnictwo doraźne lub zorganizowane, stawiają sobie za cel wypracowanie lub poprawienie kondycji fizycznej i psychicznej, rozwój stosunków społecznych lub osiągnięcie wyników sportowych na wszelkich poziomach”.
„Leksykonie Treningu Sportowego” autorstwa Zenona Ważnego z 1994 roku (s.135-136) podał, że: „Sport to część składowa kultury społeczeństwa, obejmująca dobrowolną działalność i mająca na celu podnoszenie sprawności fizycznej i jej manifestację. W zależności od celu, jaki stawiają sobie jego uczestnicy, można wyodrębnić sport wyczynowy oraz sport rekreacyjny”, a „Encyklopedia Popularna PWN” z 1995 roku (s. 801) podaje: „Sport to gry i ćwiczenia mające na celu rozwijanie sprawności fizycznej i dążenie we współzawodnictwie indywidualnym lub zespołowym do osiągnięcia jak najlepszych wyników”.
Wprowadzona 18 stycznia 1996 roku Ustawa „o kulturze fizycznej” (Dz. U. Nr 25, poz. 113, art. 3, pkt. 3) ujęła pojęcie sportu w sposób następujący: „Sport jest formą aktywności człowieka, mającą na celu doskonalenie jego sił psychofizycznych, indywidualnie lub zbiorowo, według reguł umownych”.
„Leksykon Wychowania Fizycznego i Sportu Szkolnego” z 1998 roku, autorstwa Jerzego Barankiewicza (s. 323) mówi, że „Sport to działalność ruchowa uprawiana według pewnych reguł, odznaczająca się współzawodnictwem oraz tendencją do osiągania coraz lepszych wyników. Ma na celu manifestację sprawności ruchowej”. W „Słowniku języka polskiego PWN” z 2000 roku (s. 655) czytamy: „Sport to różne ćwiczenia fizyczne i gry, które wymagają sprawności fizycznej i w których ludzie uczestniczą dla przyjemności lub aby współzawodniczyć z innymi”. Natomiast „Sport – Leksykon PWN” z 2000 roku (s. 228) definiuje: „Sport to świadoma i dobrowolna działalność człowieka podejmowana w celu zaspokojenia potrzeb: zabawy, współzawodnictwa oraz doskonalenia własnych cech fizycznych i umysłowych; wyraża się przez ćwiczenia i gry uprawiane wg określonych zasad; sprzyja zachowaniu zdrowia oraz rozwija cechy osobowości m.in.: wytrwałość, silną wolę zdyscyplinowanie, poczucie solidarności i koleżeństwa”. W „Wielkiej Encyklopedii PWN” z 2004 roku (s. 454) napisano: „Sport – z założenia pokojowe współzawodnictwo, którego istotę stanowi indywidualna lub zespołowa rywalizacja (wg określonych reguł) prowadzona zgodnie z zasadami fair play oraz dążenie do osiągania jak najlepszych wyników, podejmowane także m.in. w celu rekreacji i doskonalenia własnych cech fizycznych; wobec wieloznaczności pojęcia sport jest to tylko jedna z możliwych definicji”. Kolejne wydanie tej encyklopedii określa to pojęcie w sposób następujący: „Sport to działalność mająca na celu podnoszenie sprawności fizycznej i jej manifestację, uprawiana systematycznie według pewnych reguł, w których występuje pierwiastek współzawodnictwa i dążenie do osiągania możliwie najlepszych wyników”.
Aktualnie obowiązująca „Ustawa o sporcie” z dnia 25 czerwca 2010 roku (Dz. U. Nr 127, poz. 857) przyjęła definicję zgodną z Europejską Kartą Sportu, przygotowaną przez Radę Europy, która brzmi: „Sportem są wszelkie formy aktywności fizycznej, które przez uczestnictwo doraźne lub zorganizowane wpływają na wypracowanie lub poprawienie kondycji fizycznej i psychicznej, rozwój stosunków społecznych lub osiągnięcie wyników sportowych na wszystkich poziomach” (art. 2 Karty).
Jak można zauważyć z przytoczonych przykładów definicja sportu w polskim piśmiennictwie, a także prawie, podlegała ciągłej ewolucji. Większość definicji określa pojęcie sportu na podstawie jego najbardziej istotnych i tylko jemu właściwych cech, czyli desygnatów oraz na podstawie jego najistotniejszych celów, którym służy. Żadna jednak definicja nie podaje wszystkich desygnatów sportu, które są dla niego istotne i ważne. Trudno niestety w pełni zaakceptować ostatnią definicję, którą przyjęto w „Ustawie o sporcie” z 2010 roku.
Można więc zaryzykować stwierdzenie, że „sport” nie ma szczęścia do definicji, a jest ich tyle, ile jest ludzi go aktywnie uprawiających. Trudno też o taką definicję, na której można by się oprzeć bez zastrzeżeń. Jedyną wspólną cechą sportu są reguły określające zasady rywalizacji, do których wszyscy biorący udział w sportowej rywalizacji muszą się dostosować. Ta fundamentalna zasada stanowi jedyne ogniwo łączące sport, którego istotą jest trening, aspekty edukacyjne i współzawodnictwo.
Określenie jednoznacznej definicji sportu jest ważna chociażby dla zrozumienia tego zjawiska, a także dla prawidłowego jego funkcjonowania i działania. Niedoskonałość definicji rodzi niedoskonałe efekty, budzi kontrowersje i nieścisłości. Dlatego należy dążyć do tego, by stworzyć jak najlepszą, jednoznaczną i przede wszystkim zrozumiałą definicję sportu.