W latach 60. XX w. ukształtował się nowy nurt anarchizmu zwany ekologicznym, ekoanarchizmem, zielonym i protoplastów właśnie tego odłamu anarchizmu dotyczy praca TOMASZA SIKORSKIEGO Prekursorzy zielonego anarchizmu La Belle Époque1.
Z uwagi na wielość i różnorodność kierunków anarchizmu autor proponuje własną definicję anarchizmu, jednocześnie zastrzegając, że ma ona charakter niedookreślonego typu idealnego: Najogólniej rzecz ujmując, anarchizm, a właściwie anarchizmy, można traktować jako: ideologię, doktrynę polityczną (tak jest najczęściej), ruch polityczno-społeczny, styl politycznego myślenia, światopogląd, filozofię, styl (sposób) życia, oparty na kilku elementach wspólnych: 1) sprzeciwie wobec przymusu władzy, państwa, autorytetów i hierarchii (instytucjonalnej i spontanicznej); 2) krytyce kapitalizmu; 3) apoteozie (kulcie) wolności; 4) równości i sprawiedliwości społecznej (s. 10). O tak skonstruowanej definicji można powiedzieć, iż ma zasadniczo lewicowe nachylenie, a punkty 2 i 4 wykluczają z grona anarchizmu niektóre wersje anarchoindywidualizmu2. Nie jest to kwestia błaha, bo przedstawiciele anarchizmu indywidualistycznego są szeroko prezentowani w tej publikacji (tym mianem – nie licząc W. Godwina – określono aż 11 autorów). Pomimo całej złożoności i wieloaspektowości zielonego anarchizmu został on zdefiniowany następująco: [...] 1) „powrót do natury” (organizacja społeczeństwa w zgodzie z naturą); 2) osiągnięcie harmonii człowieka z naturą (przyrodą); 3) preferowany model życia wspólnotowego – idea „pierwotnej wspólnoty/wolnego społeczeństwa naturalnego (ekologicznego)” (życie na wsi, na peryferiach, przywiązanie do ziemi i jej bogactw, gospodarka zbieracka, ekologiczne rolnictwo, komplementarny egalitaryzm, eksperymentalny komunalizm itp.); 4) promocja zdrowego stylu życia i higieny (wegeterianizm, weganizm, nudyzm, medycyna naturalna, ochrona praw zwierząt, wolna miłość etc.); 5) osiągnięcie stanu wystarczalności (idea „prostego życia”); 6) biocentryzm (solidarność międzyludzka, ale również pomiędzy człowiekiem a środowiskiem naturalnym); 7) zrównoważony rozwój (działanie na rzecz różnorodności); 8) krytyka kapitalizmu (nie tylko z pozycji ekonomicznych, ale również w kontekście zniszczenia ekosystemu); 9) krytyka cywilizacji i jej „dobrodziejstw” (nowoczesnych technologii, techniki, wynalazków, industrializacji, urbanizacji, postępu naukowego etc.); 10) krytyka państwa, władzy, autorytetów, hierarchii, własności prywatnej i wszelkich form narzuconego przymusu (s. 12-13). Sądzę, że punkt 10 odróżnia zielony anarchizm od tradycyjnych form ekologizmu politycznego3.
Imponująca bibliografia pracy obejmuje: 300 tytułów prasowych, publicystykę (rozprawy, broszury), dokumenty publikowane, memuary (pamiętniki, wspomnienia, relacje) oraz literaturę dotyczącą anarchizmu w 8 językach. Wykaz bibliograficzny rozciąga się aż na 51 stronach! Również wzbogacenie publikacji licznymi ilustracjami znacznie podnosi jej atrakcyjność. Praca wykorzystująca metodę biograficzną ma układ chronologiczno-problemowo-rzeczowy, a jej zakres czasowy sięga umownie od XVIII w. do 1939 r.
W rozdziale I omówiono poglądy W. Blake’a, klasyka anarchizmu W. Godwina i twórcy koncepcji nieposłuszeństwa obywatelskiego, H. D. Thoreau (elementy anarchoprymitywizmu, bioregionalizmu, indygenizmu). Przedmiotem rozdziału II są wątki ekoanarchistyczne w myśli Lwa Tołstoja (aspekty anarchoprymitywizmu)4. Bohaterem rozdziału III jest Elisee Reclus, wybitny geograf i niesłusznie dzisiaj zapomniany teoretyk anarchizmu (wątki wegetarianizmu i naturyzmu). Rozdział IV omawia środowisko myślicieli związanych z czasopismami: „La Nouvelle Humanité”, „La Vie Naturelle”, „Le Naturien”, takich jak: H. G. Zisly, É. Gravelle, H. F. C. Beaulieu, G. Bataud, L. Rimbault, É. Armand i kilkunastu ich kontynuatorów. Są to przede wszystkim myśliciele francuscy i hiszpańscy. Na szczególną pochwałę zasługuje przypomnienie filozofii politycznej É. Armanda, jednego z liderów anarchoindywidualizmu francuskiego, niezwykle wpływowego na przełomie XIX i XX w. Ostatni rozdział zawiera biogramy postaci, których przekonania, działalność, twórczość pisarska, czy badania naukowe, zawierały elementy zielonego anarchizmu. Tu z kolei przeważają teoretycy włoscy i hiszpańscy. Do pracy dołączono w formie aneksu wykaz kolonii wolnościowych z 1931 r. sporządzony przez É. Armanda.
Podsumowując, mam cztery niewielkie zastrzeżenia. Po pierwsze, nie mogę zgodzić z bezkrytycznym przyjęciem przez autora obiegowej typologii anarchizmu: Odrębnym, równie złożonym problemem jest wielość nurtów anarchistycznych. Co prawda najczęściej badacze koncentrują się na czterech głównych: anarchizm indywidualistyczny (anarchoindywidualizm); anarchizm kolektywistyczny (anarchokolektywizm); anarchizm komunistyczny (anarchokomunizm) i anarchizm syndykalistyczny (anarchosyndykalizm). [...]. Sensowna, choć nie pozbawiona wad wydaje się typologia na: anarchizm klasyczny, postklasyczny i współczesny (postnowoczesny). W tej pierwszej kategorii umieścić można wspomniany już quartet, a ponadto: anarchizm społeczny (socjalanarchizm); mutualizm, magonizm, anarchizm egoistyczny (anarchoegoizm), anarchizm egzystencjalny (anarchoegzystencjalizm); wolnościowy municypalizm, komunalizm itp. W „segmencie” postklasycznym wyróżnić możemy: anarchizm feministyczny (anarchofeminizm); anarchizm bezprzymiotnikowy; anarchizm syntezy (syntetyzm); anarchizm pacyfistyczny (anarchopacyfizm); illegalizm; zielony anarchizm (ekoanarchizm; anarchizm naturystyczny/anarchonaturyzm/anarchonaturalizm; anarchoweganizm); anarchizm prymitywny (anarchoprymitywizm); anarchizm wegański (weganarchizm-wegananarchizm); anarchizm insurekcyjny; narodowy anarchizm (anarchonacjonalizm); panarchizm, platformizm, anarchizm religijny (np. buddyjski anarchizm, chrześcijański anarchizm, islamski anarchizm, żydowski anarchizm). Z kolei we współczesnym anarchizmie usytuować można: czarny anarchizm; kryptoanarchizm; agoryzm; anarchizm postkolonialny; anarchizm postlewicowy; postanarchizm; anarchizm queerowy (anarchoqueeryzm); anarchizm transhumanistyczny (anarchotranshumanizm); anarchizm informatyczny (technoanarchizm); anarchoekologizm, a także nurty ekologiczne, często – pośrednio odwołujące się do tendencji anarchistycznych [...] (s. 11-12)5; po drugie, autor niesłusznie stawia znak równości między ekologią głęboką a społeczną6; po trzecie, dwukrotnie (s. 14-15) stwierdzono, iż w pracy omówiono 47 myślicieli związanych z zielonym anarchizmem, ja zaś mimo wytężonego wysiłku naliczyłem ich tylko 40; po czwarte, brak w takiej książce indeksu nazwisk, to gorzej niż błąd, to zbrodnia.
Pomimo tych kilku szczegółów, należy stwierdzić, że publikacja mająca solidną podstawę źródłową, wsparta niepospolitą erudycją autora, poruszająca się swobodnie po niszach tematycznych dotąd zupełnie nierozpoznanych, plasuje się w gronie kilku najlepszych prac o anarchizmie wydanych po 1989 r. w Polsce.
Tomasz Sikorski, Prekursorzy zielonego anarchizmu La Belle Époque, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2020, s. 378.
Przypisy:
1 Zazwyczaj wymienia się dwie podstawowe odmiany anarchizmu ekologicznego: ekologię społeczną – M. Bookchin i anarchoprymitywizm – np. F. Perlman, J. Zerzan, R. Hunt (por. P. Malendowicz, Ruch anarchistyczny w Europie wobec przemian globalizacyjnych przełomu XX i XXI wieku, Warszawa 2013, s. 278-290). Niektórzy poszerzają tę typologię o dwie kolejne odmiany: anarchonaturyzm i anarchoweganizm.
2 Anarchoindywidualizm jest tym kierunkiem anarchizmu, który w swoich koncepcjach ustroju politycznego dopuszcza – niekiedy z dużymi ograniczeniami – własność prywatną. Moim zdaniem, to akceptacja lub odrzucenie laborystycznej teorii wartości ekonomicznej (praca jako miernik wartości ekonomicznej) różnicuje anarchoindywidualistów na przeciwników i zwolenników wolnego rynku. Do pierwszego obozu zaliczyłbym mutualizm (J. Proudhon), a do drugiego odłamy libertarianizmu płynnie przechodzące w anarchizm: anarchokapitalizm (M. Rothbard), agoryzm (E. Konkin III), lewicowy anarchizm rynkowy (K. Hess).
3 Do ekologizmu politycznego zaliczam ruch polityczny Zielonych i organizacje o pokrewnych afiliacjach ideowych oraz ich zaplecze filozoficzno-polityczne w postaci: etyki świętości życia (A. Schweitzer), humanizmu ekologicznego (V. Ch. Ferkiss), etyki odpowiedzialności ( H. Jonas), koncepcji Gai (J. Lovelock) itp.
4 Odnotujmy, że najwybitniejszy uczeń L. Tołstoja, anarchista chrześcijański Władimir Czertkow (1854-1936), przeciwnik polowań, w 1912 r. w artykule Życie jest jedno. O zabijaniu żywych istot, zawarł poglądy prekursorskie wobec anarchoweganizmu.
5 Kontrowersyjny charakter ma już podstawowy podział anarchizmu na: klasyczny, postklasyczny, współczesny (postnowoczesny). Wedle jakich kryteriów dokonano tego podziału? Co decyduje o zaliczeniu danej odmiany do któregoś nurtu tej trójczłonowej klasyfikacji? W jakich relacjach czasowych, logicznych, semantycznych pozostają do siebie poszczególne nurty i odmiany? Czy są one tylko mutacjami ujęć podstawowych? Czy mogą one występować koniunkcyjnie, czy też się wykluczają? Przykładowo do anarchizmu klasycznego zaliczono anarchizm: indywidualistyczny, kolektywistyczny, komunistyczny, syndykalistyczny, za którymi stoją określone wizje społeczeństwa bezpaństwowego. Anarchizm społeczny to nie żadna nowa odmiana anarchizmu, ale określenie dla tych wszystkich odmian anarchizmu, które relację jednostka-społeczeństwo postrzegają jako nieantagonistyczną (zatem wszystkie wymienione wcześniej z wyjątkiem wersji indywidualistycznej). Mutualizm to ekonomiczny system proponowany przez anarchistę indywidualistycznego P. J. Proudhona. Magonizm to meksykańska odmiana anarchizmu komunistycznego autorstwa R. F. Magóna (1874-1922). Anarchizm egoistyczny to wersja anarchizmu indywidualistycznego M. Stirnera i jego kontynuatorów. Anarchizm egzystencjalny to wątpliwy pogląd H. Reada i P. Marshalla, że egzystencjalizm jest podstawą filozoficzną anarchizmu i może być on rozumiany albo jako inne określenie anarchizmu M. Stirnera i tych wątków filozofii F. Nietzschego, które mogą być zinterpretowane w duchu anarchizmu indywidualistycznego (np. illegalizm). Wolnościowy municypalizm (wyznawany razem z ekologią społeczną) to wariant anarchizmu M. Bookchina, w którym proponuje się zastąpienie państwa konfederacją miast rządzonych na zasadach demokracji uczestniczącej. Koncepcja powstała w II połowie XX w. i zaliczenie jej do anarchizmu klasycznego budzi pewne zdziwienie. Komunalizm, czyli promocja życia społecznego w wolnych komunach, był typowy dla socjalistów utopijnych, hermetycznych wspólnot religijnych, hippisów i w niczym nie wyróżnia anarchistów. Anarchizm feministyczny lub zielony może z powodzeniem być wyznawany razem z każdym z czterech podstawowych kierunków. Poza tym terminy: anarchizm zielony, ekoanarchizm, anarchonaturalizm mogą być rozumiane jako nazwy rodzajowe dla pomniejszych odmian (np. anarchoweganizmu). Ale co w takim razie oznacza termin anarchoekologizm umieszczony w nurcie współczesnym? Czy każdy nurt ekologiczny pośrednio odwołuje się do tendencji anarchistycznych? Anarchizm bezprzymiotnikowy można rozumieć jako stanowisko akceptujące koncepcję jednostki i system wartości typowy dla anarchizmu, ale uchylające się od sprecyzowania przyszłej wizji ustrojowej. Anarchizm syntezy może być rozumiany jako uznanie komplementarności poszczególnych odmian kwartetu bądź jako możliwość spójnego łączenia wątków różnych odmian anarchizmu bądź jako powtórzenie intuicji związanych z anarchizmem bezprzymiotnikowym. Anarchizm pacyfistyczny to stanowisko wyrażające negatywny stosunek anarchistów do przemocy jako środka realizacji celów politycznych, a jego biegunowym przeciwieństwem jest permisywizm dopuszczający ją w mniejszym lub większym stopniu. Dychotomia ta jest rozłączna: albo ktoś jest pacyfistą, albo permisywistą, a stanowisko to może być łączone z dowolnym stosunkiem co do kształtu ustrojowego przyszłego społeczeństwa anarchistycznego, czy do religii. Daniel Grinberg na podstawie danych historycznych wyróżnia dwie wersje pacyfizmu i trzy wersje permisywizmu (por. D. Grinberg, Ruch anarchistyczny w Europie Zachodniej 1870-1914, Warszawa 1994, s. 235-236). Z kolei illegalizm, anarchizm insurekcyjny, panarchizm, platformizm to nie żadne nurty i odmiany, ale określenia na różne drogi realizacji ideałów anarchistycznych. Jeżeli zdecydowano się wyróżnić agoryzm, to dlaczego już nie anarchokapitalizm (wszak kryptoanarchizm jest jedną z jego wersji) i lewicowy anarchizm rynkowy? Na marginesie zauważmy, iż anarchoprymitywizm wyznacza nową linię podziału w obozie anarchistycznym na przeciwników i zwolenników postępu technologicznego, a tym samym na anarchizm: antyprogresywny (anarchoprymitywizm) i progresywny (pozostali anarchiści). Wprawdzie w historii anarchizmu zaznacza się pewna rezerwa wobec postępu technologicznego (np. u Kropotkina i w nurtach preekoologicznych), np. w formie krytyki podziału pracy wywołującego uprzedmiotowienie i alienację jednostek, która jednak nigdy nie miała charakteru całkowitej negacji. Pewne zamieszanie pojęciowe wprowadza dystynkcja na anarchizm: filozoficzny (niekiedy niesłusznie uznawany za pewną formę anarchizmu indywidualistycznego) i polityczny. Otóż jednym z aspektów filozofii anarchistycznej jest teza, że państwo, każda instytucja władzy centralnej nie posiada legitymizacji do swego istnienia, ale otwarta pozostaje kwestia, czy obliguje to wyznawcę tej tezy do działań w kierunku obalenia państwa. W tym przypadku idzie o związek między teorią a praktyką, bo ktoś, kto uznaje państwo za zło, niekoniecznie sądzi, że społeczeństwo bezpaństwowe byłoby czymś lepszym niż życie społeczne w strukturach państwowych. Stosownie do tych rozróżnień powiemy, iż M. Stirner był anarchistą filozoficznym, a M. Bakunin i P. Kropotkin byli jednocześnie anarchistami filozoficznymi i politycznymi.
6 Ekologia społeczna jest wersją ekologii głębokiej, ale nie vice versa. Nic mi nie wiadomo o anarchistycznych sympatiach A. Naessa czy H. Skolimowskiego.