Wszyscy wiemy, że w Polsce po obradach okrągłego stołu w 1989 r. nastąpiły przeobrażenia społeczno-polityczne. W toku tych zmian zaczęło się stopniowo restrukturyzować całe nasze życie. Pośród wielu pytań pojawiło się również dotyczące roli języka i form komunikowania się ludzi w życiu naszego kraju.

Można by przypuszczać, że w odpowiedzi na mowę agresji i nienawiści tak powszechną w życiu naszego narodu powstała opozycja wobec tych form, w tym też pojęcie etyki słowa.

O roli słów można by się wypowiedzieć np. w wierszu.

Słowa

Słowa - dźwięki
jak morskie fale potęgą
Głaszczą, pieszczą
lecz kiedy złe
jak tsunami człowieka dosięgną
Kto nie odczuł ich mocy
one tworzą czyny
i na brzeg wyrzucają
truchła lub bursztyny
Chociaż ich wymawiamy
tysiące, miliony
Jedno z nich śmierć może przynieść
lub wznieść w nieboskłony
W głębi jaźni ukryte
czy też zapomniane
któryś raz tworzą, wygrzebują ranę
lub przytulą jak dziecko ukochane
A gdy przeminą
po sobie miejsce zostawią
innym skowronkom, pianinom

Czym przeto jest etyka słowa?

Pojęcie to zbadali współcześni językoznawcy zawierając je w słownikach.

Etyka słowa to cecha kontaktu językowego w każdym konkretnym akcie mowy. Jakie zatem kryteria należałoby spełniać, aby naszą mowę uznać za etyczną?

Główną jej zasadą jest podmiotowe, a nie instrumentalne traktowanie rozmówcy bądź czytelnika. Trzeba przyjąć jako regułę, aby w wypowiedziach uwzględniać jego przyzwyczajenia i poglądy, spróbować zrozumieć jego zasady życiowe, jednocześnie odbiorcę szanując. Należy też przyjąć formułę, że nie należy nikogo pomawiać, przyjąć szczerość intencji nadawcy. Kontakt powinien być uprzejmy, co sformułował niejaki Robin Lakoff, głosząc „rozmawiaj z partnerem albo mów do niego tak, by czuł się dobrze, niezależnie od tego, jaka jest treść rozmowy czy komunikatu" oraz „formułuj tekst tak, by odbiorca miał możliwość wyboru postawy i zachowania".

Etyka słowa zakłada wobec powyższego nienarzucanie rozmówcy poglądów, danie mu szansy na wypowiedzenie własnego zdania, niestraszenie go, niezmuszanie do odbioru tekstu bez jego woli.

Natomiast odbiorca nie powinien być nastawiony nieżyczliwie i tendencyjnie bądź być podporządkowanym z góry przyjętym założeniom.

„Pierwszą zasadą etyki słowa jest więc danie możliwości wyboru: między mówieniem (pisaniem) a milczeniem i między odbiorem a świadomym nieodbieraniem komunikatu językowego." Tam gdzie jest to możliwe, szczególnie w artykułach publicystycznych należy również unikać szyderstwa. Oczywiście nie należy podawać informacji fałszywych, czyli „zawierających nieprawdę bądź elementy prawdy przemieszane z nieprawdą".

Jaskrawy przykład naruszania etyki słowa występuje w tekstach nowomowy. Ich założeniem jest: „nieuczciwa perswazja, modelowanie postaw przez manipulację i stworzenie pozornej rzeczywistości poprzez odpowiednio ukształtowany język". Nowomowa nie opisuje rzeczywistości, lecz ją poprzez język kreuje.

Zasady etyki słowa nie obowiązują w utworach literackich, choć i tutaj należy zachować ostrożność, jeżeli chodzi o umieszczanie tekstów drastycznych językowo, wulgarnych.

Czy etyka słowa jest fantasmagorią, jak to opisuje np. wiersz „Iluzja"

Iluzja

Peany zwycięstwa
elegie porażki
te życia fraszki
wobec owego prawa biologicznego
co kiedy taka jest potrzeba
każe żyć tylko nie umierać
lub choćby aby dzieci
a więc potomstwo
po sobie pozostawić
i kochać mocno
czyli przejmująco
w chaosie istnienia
siadać na i potem dopiero
zagrzebać się pod ziemię
dlatego niech artyści przepadną
bo oni zanieczyszczą powietrze
w bezkresnej iluzji pogoni*

Okazuje się, że są jednak ludzie gotowi propagować i realizować szczytne idee języka. Właśnie w tym celu, z inicjatyw społecznych powstało w naszym mieście Stowarzyszenie Etyki Słowa, które w 2008 r. zostało oficjalnie zarejestrowane i ma swoją siedzibę właśnie w Bydgoszczy.

Warunkiem bycia członkiem Stowarzyszenia są jedynie pełnoletniość i okazywana troska o etykę języka, zgodnie z założeniami wymienionym w statucie. Aby dbać o etykę słowa należy zatem sprzyjać dążeniom o rzeczywistą życzliwość wobec innych ludzi, pamiętając, że złość rodzi złość, a dobro rodzi dobro.

____________________________
* Przedstawione wiersze są dziełem autora publikacji.