Praca zbiorowa Michała Głuszkowskiego, Magdaleny Grupy, Stefana Grzybowskiego, Adama Jaskólskiego, Doroty Angeliki Paśko-Koneczniak i Magdaleny Ziółkowskiej-Mówka Rosyjska gwara staroobrzędowców w północno-wschodniej Polsce. Wybór tekstów to bardzo ważny dokument zmian gwary staroobrzędowców mieszkających na obecnych ziemiach polskich.
Książka składa się z trzech części. Pierwszą jest syntetyczne omówienie dynamiki zmian owej gwary, drugą wyciąg z wywiadów (około 450 godzin) zarejestrowanych od lat sześćdziesiątych XX wieku po 2015 rok, a trzecią – w formie aneksu – sporządzonego przez S. Grzybowskiego – słownik słów i wyrażeń gwarowych, wymagających objaśnień i komentarza.
Mamy więc do czynienia ze swoistym podsumowaniem badań polskich lingwistów prowadzonych w ciągu ostatnich 60 lat. „Gwara staroobrzędowców w Polsce w jej postaci prawie pierwotnej została szczegółowo zbadana i opisana przez Irydę Grek-Pabisową i Irenę Maryniakową w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych minionego wieku, czego efektem były ich monografie, artykuły oraz słownik. Późniejsze badania Anny Zielińskiej z początku lat dziewięćdziesiątych nie miały już całościowego charakteru i były zorientowane na zbadanie polszczyzny starowierców oraz opis funkcjonowania ich dwujęzyczności. Badania A. Zielińskiej, a także prowadzone nieco później, w latach 1999-2015, badania zespołu toruńskiego pod kierownictwem prof. Stefana Grzybowskiego, wykazały, że w ciągu ostatnich dziesięcioleci gwara polskich starowierców uległa poważnym przekształceniom, przede wszystkim w zakresie fonetyki i składni. Rozprawy doktorskie Doroty Paśko-Koneczniak (2008), Michała Głuszkowskiego (2009), Magdaleny Ziółkowskiej-Mówki (2016) oraz powstałe na ich podstawie monografie (2011) wykazały, że zmiany mają charakter pokoleniowy i są uzależnione od warunków społecznych oraz indywidualnych. Wyniki badań zespołu toruńskiego, w tym także analizy prowadzone na podstawie powstającej bazy danych, zostały dotychczas przedstawione w monografiach, artykułach oraz na kilkudziesięciu konferencjach w kraju i za granicą” (s. 24).
W Instytucie Slawistyki PAN w Warszawie zgromadzono materiał z zakresu wpływów języka polskiego i rosyjskiego w polskich środowiskach staroobrzędowych w latach pięćdziesiątych-siedemdziesiątych XX wieku. Pierwsze ekspedycje na Suwalszczyźnie i Mazurach zorganizowano w latach 1955-1959.
Efektem tych badań są:
1. Kartoteka słownikowa słowoform – około 30000 form wyrazowych z zaznaczoną frekwencją i geografią wyrazów.
2. Kartoteka leksykalna – około 10 000 wyrazów.
3. Kartoteka składniowa – około 3000 zapisów.
Ponadto Instytut zgromadził nagrania magnetofonowe (na 16 taśmach szpulowych i 3 kasetowych) tekstów gwarowych z Polski oraz wydzielone zestawy słownictwa rolniczego i religijnego (22 zeszyty z transkrypcjami i notatkami roboczymi).
Cały ten zasób źródłowy został na początku 2012 roku przekazany do Katedry Filologii Słowiańskiej Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, która w ramach grantu przyznanego przez Narodowe Centrum Nauki – Opus 2011/01/B/HS2/00505 sporządziła w latach 2011-2015 Dokumentację rosyjskiej gwary staroobrzędowców w północno-wschodniej Polsce – internetową bazę danych.
Zespół realizujący ten projekt dysponował korpusem ok. 450 godzin nagrań, zapisanych podczas 11 ekspedycji własnych w latach 1999-2005 do miejscowości zamieszkałych przez staroobrzędowców w woj. podlaskim i warmińsko-mazurskim, ponadto nagraniami z lat 1950-70 (ok. 120 godzin udostępnionymi przez prof. Irydę Grek-Pabisową i prof. Irenę Maryniakową Instytut Slawistyki PAN), a także nagraniami z lat 1970 (ok. 20 godzin). Znaczna partia nagrań wymagała „oczyszczenia” i digitalizacji. Uzupełnienie zbioru nagrań gwarowych o kolejne 50 godzin nagrań wywiadów zarejestrowanych podczas dwóch ekspedycji w 2015 roku w woj. warmińsko-mazurskim i podlaskim pozwoliło na stworzenie w pełni reprezentatywnego korpusu gwary starowierców zamieszkałych na ziemiach polskich po 1945 roku.
Utworzono bazę danych, zawierającą transkrypcje zapisanych nagrań w połączeniu z plikami nagrań, a także z wybranymi danymi socjolingwistycznymi rozmówców. Materiał gwarowy, pochodzący od informatorów, którzy wyrazili zgodę na upublicznienie zapisów ich gwary, przeznaczono do internetowego opublikowania. Wydano wybrane teksty gwarowe w omawianej publikacji zwartej Rosyjska gwara staroobrzędowców w północno-wschodniej Polsce (2016) oraz w cyfrowej bazie danych zamieszczonej w internecie (www.starover.umk.pl). Elektroniczna baza danych oprócz transkrypcji tekstów gwarowych zawiera powiązany z nią bank nagrań, informacje socjolingwistyczne oraz fragmenty filmów.
Prezentację wybranych wypowiedzi starowierców w publikacji zwartej opatrzono tytułami mającymi wyjaśnić treść (124 cząstki tematyczne). Nie zawsze się to udało, gdyż zanotowane in extenso wypowiedzi werbalne są często bardzo chaotyczne i nierzadko nie bardzo wiadomo o czym rozmówca mówi. Niektóre słowa są zupełnie przypadkowe. Z tego też powodu, ale również z uwagi na niską samoświadomość polskich starowierców, w tym rozeznanie w zasadach wiary staroprawosławia, trochę na wyrost brzmi zapewnienie autorów Wyboru, iż posiada on „charakter przeglądowy i pozwala na uzyskanie możliwie wszechstronnego obrazu etnosu staroobrzędowców w Polsce i ich języka” (s. 11). Bez klarownego przewodnika po tym skomplikowanym świecie, nie wprowadzony w temat czytelnik raz dwa zabłądzi.
Niemniej w celu lepszej orientacji w tym gąszczu, głównie z myślą o odbiorcach zagranicznych, obok fonetycznej translacji slawistycznej, czyli zapisu języka mówionego, „został zastosowany równoległy uproszczony zapis tekstów za pomocą alfabetu rosyjskiego, odzwierciedlający istotne cechy fonetyczne rosyjskiej gwary starowierców w Polsce. Zapis ten nazywany „transkryptem” uzupełniono o komentarz lingwistyczny wyjaśniający niektóre zjawiska językowe - formy dialektalne, zapożyczania z języka polskiego (na Mazurach także niemieckiego), identyfikację nazw geograficznych (patrz Aneks). Liczne wstawki polskie, a na Mazurach również niemieckie, są tłumaczone na język rosyjski w przypisach dolnych. Tam też są wyjaśniane formy zniekształcone lub niejasne i komentarze dotyczące zjawisk przypadkowych (np. nietypowej wymowy), jak również – w przypadku „cytowania” tekstów liturgicznych – paralele z Pisma Świętego i/lub modlitewników” (s. 11-12).
Zgromadzone wypowiedzi poświęcone są kulturze i obyczajowości, religii, historii wspólnoty i poszczególnych rodzin, przemianom cywilizacyjnym i społeczno-kulturowym, problemom życia codziennego. Zazwyczaj mają one charakter odpowiedzi na pytania zadane przez badacza, któremu mniej zależało na pozyskanych informacjach a bardziej na materiale językowym do analizy.
Cenne to przedsięwzięcie, ale jeśliby autorom omawianego zbioru rzeczywiście zależało na szerszym niż dotąd upowszechnieniu wiedzy o starowiercach, to przydałoby się też tłumaczenie owych wypowiedzi na język polski.
Udostępnienie nagrań w postaci transkrypcji w usystematyzowanej bazie spowodowało łatwy dostęp do całości zebranych materiałów. Powiązanie transkrypcji z danymi socjolingwistycznymi informatorów oraz odpowiednimi plikami dźwiękowymi umożliwia więc przeprowadzenie wieloaspektowych analiz na poziomie fonetycznym, morfologicznym, składniowym i pragmatycznym. Opracowana baza danych może mieć szerokie zastosowanie w językoznawstwie i naukach pokrewnych, ponieważ może być wykorzystywana zarówno w badaniach dialektologicznych, jak i w badaniach zorientowanych na zjawiska związane z kontaktem językowym, przede wszystkim na przełączanie kodów i interferencję międzyjęzykową.
Baza danych jest także wykorzystywana w międzynarodowym projekcie badań staroobrzędowców, realizowanym w ramach prac Komisji Badań Staroobrzędowców, afiliowanej przy Międzynarodowym Komitecie Slawistów. Realizacja projektu Dokumentacja gwary staroobrzędowców w północno-wschodniej Polsce – internetowa baza danych pozwala więc na stworzenie pierwszej w Polsce i na świecie tak szczegółowej, zawierającej materiał językowy skorelowany z danymi socjolingwistycznymi, dokumentacji zanikającego lub znacznie modyfikowanego języka mniejszości. Tym samym umożliwiono badaczom gwar i języków mniejszościowych wgląd w szczegółowe zjawiska zachodzące przy kontaktach gwary wyspowej z językiem otoczenia. Drugim istotnym efektem tego przedsięwzięcia stała się rejestracja narastania zmian zachodzących, w tej zanikającej i modyfikowanej pod wpływem polszczyzny, gwarze.
Polscy starowiercy są grupą dwujęzyczną. Jednak wraz ze zmianami cywilizacyjnymi oraz społeczno-ekonomicznymi, a także wzrastającą rolą języka polskiego w ich życiu, coraz mniejsza liczba osób posługuje się rosyjską gwarą. Kompetencja językowa w zakresie gwary jest silnie zróżnicowana pokoleniowo i terytorialnie. Młodsi przedstawiciele społeczności, a także mieszkańcy miast odchodzą od gwary znacznie szybciej niż osoby starsze mieszkające na wsiach. Obecnie w Polsce występuje tylko jedna jednorodna wiejska wspólnota starowierców – są to sąsiadujące ze sobą wsie Gabowe Grądy i Bór koło Augustowa, liczące około 150 osób. W pozostałych miejscowościach, a zwłaszcza w miastach, starowiercy (do 1.000 osób) żyją przemieszani z ludnością polską i ulegają asymilacji cywilizacyjnej i językowej. Nawet jeśli staroobrzędowcy przetrwają jako mniejszość etniczna i wyznaniowa, to w najbliższym czasie następować będą intensywne zmiany w języku tej społeczności i w momencie, kiedy zabraknie najstarszych członków wspólnoty, może dojść do ewentualnego całkowitego przejścia kolejnych pokoleń na polszczyznę.
Drugą opcją rozwoju tej gwary jest jej znaczna modyfikacja pod wpływem polskim (hybrydyzacja). Doświadczenia badaczy języków mniejszości i dialektologów pokazują, że początek XXI wieku to ostatni moment na utrwalenie unikalnej rosyjskiej gwary wyspowej z grupy dialektów środkowo-wielkoruskich w polskim otoczeniu językowym.
Badacze z UMK jako pierwsi wykorzystali sporządzoną przez siebie bazę danych do rejestracji narastania zmian zachodzących w modyfikowanej pod wpływem polszczyzny gwary starowierców z Polski.
„Badania realizowane na podstawie internetowej bazy danych nie były kontynuacją poprzednich analiz gwary starowierców, które były głównie zorientowane na wyjaśnienie jej cech dialektalnych, lecz podejmowały problematykę kontaktów językowych i zmian zachodzących w językach/gwarach mniejszościowych. W szczególności opracowane i weryfikowane były tezy o socjo- i psycholingwistycznym uwarunkowaniu zmian dokonujących się w mniejszościowej gwarze wyspowej, w jej akcentuacji, systemie antroponimicznym, frazeologii oraz sposobach przełączania kodów, jak też o charakterze zmian językowych (kontaminacja językowa, hybrydyzacja czy inny rodzaj modyfikacji) i ich zakresie w systemie językowym” (s. 24).
Ze względu na zastosowanie perspektywy podłużnej (longitudialnej), która zakłada kilkukrotne docieranie do tych samych informatorów w różnych odstępstwach czasowych, możliwe jest prześledzenie ewolucji idiolektów poszczególnych informatorów. Można prowadzić dalsze diachroniczne analizy.
Cennym elementem recenzowanej publikacji jest synteza wiedzy o polskich staroobrzędowcach i ich gwarze dokonana w formie tematycznych podrozdziałów przez wszystkich sześciu autorów zbioru. Oprócz charakterystyki gwary macierzystej prezentowane są zmiany w zakresie dwujęzyczności, fonetyki i fonologii, morfologii i słowotwórstwa, leksyki i składni, antroponimii, frazeologii.
Jeśli idzie o historię i osadnictwo, to informacja, że „wśród bezpopowców najważniejsze były trzy wspólnoty: pomorska (pomorian), fiedosiejewska i filipowska (s. 15) wymaga uzupełnienia o, powstałe w trakcie późniejszego różnicowania się staroprawosławia, wspólnoty stranników, spasowców i czasowienników. Obecnie ci ostatni zajmują drugie miejsce po pomorcach jeśli idzie o liczebność.
Informacja D. A. Paśko-Koneczniak, że najczęstszym kierunkiem emigracji prześladowanych starowierców były ziemie ówczesnej Rzeczypospolitej – Inflanty, Kurlandia i Białoruś (s. 15) wymaga uzupełnienia o Litwę (od 1679 roku) i Podole (po 1700 roku). Ważnym kierunkiem emigracji był też Chanat Krymski (od 1690 roku), a przede wszystkim Imperium Osmańskie (od 1708 roku). Do spisu miejscowości w województwie podlaskim, w którym w diasporze żyją obecnie starowiercy (s. 16) należy dodać Szypliszki i Szury.
Michał Głuszkowski, Magdalena Grupa, Stefan Grzybowski, Adam Jaskólski, Dorota Angelika Paśko-Koneczniak, Magdalena Ziółkowska-Mówka, Rosyjska gwara staroobrzędowców w północno-wschodniej Polsce. Wybór tekstów, Toruń 2016, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, ss. 284.