1. Geneza stylu zakopiańskiego

Stanisław Witkiewicz, twórca stylu zakopiańskiego” urodził się 8 maja 1851 r. w Poszawszu w pobliżu miasta Szawle na Żmudzi. Pochodził z rodziny szlacheckiej herbu Nieczuja.

Do dwunastego roku życia wychowywał się na wsi. Tam zetknął się po raz pierwszy z tradycyjnym, drewnianym budownictwem ludowym, o oryginalnej dekoracji i wystroju architektonicznym, które dominowało na Żmudzi w połowie XIX stulecia. Charakterystycznym elementem żmudzkiego krajobrazu był też przydrożny krzyż-kapliczka, tzw. smuktalis. (por. Joanna Ostaszewska, Krzyże litewskie, „Świat Inflant” 2009, nr 12, s.10-12).

Po powstaniu styczniowym Witkiewiczowie, zostali zesłani do guberni tomskiej w Zachodniej Syberii. Tam również przez pięć lat (1864-1868) towarzyszyło przyszłemu artyście drewniane budownictwo ludowe, bardzo dekoracyjne i charakterystyczne.

Po powrocie z zesłania Witkiewiczowie nie mając prawa powrotu do rodzinnych stron, osiedli na dworze w Urdominie (lit. Rudamina), leżącym tuż za obecną granicą ziem polskich, na litewskim terenie Suwalszczyzny gdzie przebywali w latach 1869-1873, po czym przenieśli się do Warszawy.

Swą edukację artystyczną rozpoczął Stanisław Witkiewicz jeszcze w Tomsku i kontynuował w latach 1869-1871 w petersburskiej Akademii Sztuk Pięknych, a w okresie 1872-1875 doskonalił swe umiejętności w akademii monachijskiej. W 1875 r. osiadł w Warszawie, gdzie wraz z przyjaciółmi z okresu monachijskiego, m.in. Józefem Chełmońskim, zajął malarską pracownię w Hotelu Europejskim; które dziś określilibyśmy mianem "miejsca kultowego"; tyle przewinęło się przezeń twórców, malarzy, pisarzy, krytyków i publicystów, a jego bywalcy tworzyli w tamtym czasie krąg intelektualnej elity Warszawy.

Możliwe że w okresie petersburskim, na młodego Witkiewicza wywarł wpływ Włodzimierz Stasow, wybitny krytyk artystyczny, powszechnie znany w gronie wychowanków uczelni na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XIX wieku. Stasow był czołowym propagatorem stylu ruskiego w architekturze drewnianej. W 1870 r. otwarta została w Petersburgu Wszechrosyjska Wystawa Przemysłowa, na której po raz pierwszy zostały zaprezentowane wyroby rzemiosła artystycznego. Pawilony wystawowe zaprojektował – w stylu ruskim – Wiktor Gartman, absolwent petersburskiej Akademii Sztuki.

O wyjątkowo dobrej znajomości stylu narodowego w Rosji, świadczą liczne późniejsze uwagi i publikacje Witkiewicza m.in. artykuł „Styl zakopiański”, opublikowany w 1891 r. na łamach „Kuriera Warszawskiego”.

W tej samej publikacji S. Witkiewicz pisał również o rozbudzeniu w Niemczech - w ostatnim dwudziestoleciu XIX stulecia – silnego poczucia narodowej odrębności, dzięki któremu w miastach pojawiły się domy w stylu staroniemieckim, których wnętrza ozdabiały meble, sprzęty i tkaniny tego samego charakteru.

W tym samym czasie również w Anglii powstaje ruch Art and Crafts, zapoczątkowany przez Williama Morrisa mający na celu odrodzenie dawnych sztuk i rzemiosł.

Można więc stwierdzić, że powstanie stylu zakopiańskiego było odzwierciedleniem ducha tamtych czasów.

W literaturze funkcjonuje niekiedy pogląd, że ojcem (twórcą) stylu zakopiańskiego nie był wyłącznie Witkiewicz. Najczęściej wskazuje się na Bronisława Dembowskiego, niektórzy badacze wymieniają również Franciszka Ksawerego Martynowskiego i jeszcze kolka innych osób. Niewątpliwie to Stanisław Witkiewicz posiadał największe przygotowanie i odegrał najważniejszą rolę w stworzeniu „stylu góralskiego”, której celem miało być przekształcenie chałupy podhalańskiej w „budowlę zdolną zaspokajać wymogi bardziej złożonych i wyrafinowanych potrzeb ówczesnych inwestorów”.

2. Powstanie i rozwój stylu zakopiańskiego

Nowe domy zaczynają pojawiać się w Zakopanem pod koniec lat siedemdziesiątych XIX wieku. Były to domy gościnne budowane przez miejscowych górali, które od ich własnych chat różniły się jedynie wielkością i liczbą pokoi. W tym czasie powstały pierwsze pensjonaty i hotele oraz domy prywatne m.in. Walerego Eljasza, Tytusa Chałubińskiego i Heleny Modrzejewskiej. Były to budynki drewniane o architekturze letniskowo-uzdrowiskowej wprowadzonej przez niemieckich architektów w latach trzydziestych XIX wieku. Nic w tym dziwnego, ponieważ w stylu tej tzw. „architektury szwajcarskiej” były budowane w owym czasie pobliskie uzdrowiska galicyjskie, jak Szczawnica czy Krynica oraz miejscowości letniskowe po południowej stronie Tatr.

Pierwsze próby zastosowania podhalańskiej sztuki ludowej w sztuce użytkowej miały miejsce na rok przed pierwszym przyjazdem S. Witkiewicza do Zakopanego, tj. w 1885 r. kiedy to Róża hr. Krasińska złożyła w c. k. Szkole Przemysłu Drzewnego zamówienie na meble zdobione motywami podhalańskimi. W tamtym czasie miały również miejsce pierwsze próby wykorzystania form, dekoracji i konstrukcji budownictwa podhalańskiego w architekturze.

Jedną z nich, niestety nieudaną, był budynek Muzeum Tatrzańskiego, wzniesiony wiosną 1892 r. w Zakopanem przy ul. Chałubińskiego, według projektu warszawskiego architekta Józefa Dziekońskiego.

S. Witkiewicz pierwszy raz przyjechał do Zakopanego z powodów zdrowotnych w lutym 1886 roku, na zaproszenie Marii i Bronisława Dębowskich – badaczy i kolekcjonerów podhalańskiej sztuki ludowej, a 1890 roku, ze względu na pogłębiającą się gruźlicę, osiadł w Zakopanem na stałe. Twórca był już wówczas znanym malarzem i krytykiem sztuki ale nie zajmował się architekturą.

Być może nieudane próby wykorzystania podhalańskiego budownictwa ludowego przez profesjonalnych architektów skłoniły Witkiewicza do zaprojektowania przy ul. Kościeliskiej willi letniskowej dla ziemianina z Podola Zygmunta Gnatowskiego. Był to pierwszy dom w stylu zakopiańskim.

Obecnie przyjmuje się, że wzniesienie tego obiektu w latach 1892–1893 zapoczątkowało rozwój stylu zakopiańskiego. Budynek ten znany jest obecnie jako willa „Koliba” i od 1993 roku mieści się tam Muzeum Stylu Zakopiańskiego im. Stanisława Witkiewicza, będące oddziałem Muzeum Tatrzańskiego.

Zaledwie willa została przykryta dachem, a już latem 1892 r. nastąpiła pierwsza prezentacja stylu zakopiańskiego na Wystawie Przemysłu Budowlanego, otwartej 29 sierpnia we Lwowie.

Witkiewiczowskie domy, podobnie jak tradycyjne chałupy góralskie, budowane były z drewnianych płazów „na zrąb”, ze stromymi dachami krytymi drewnianymi gontami. Budynki w stylu zakopiańskim w przeciwieństwie do tradycyjnych domów góralskich były piętrowe, przy czym piętro było ustawione poprzecznie w stosunku do parteru. Szczyty, okna i drzwi zdobiono "słoneczkami", czyli nabijanymi wąskimi listewkami tworzącymi wizerunek promieni słońca a dachy zdobiono pazdurami. Charakterystyczną cechą są wysokie podmurówki z łamanego kamienia. Ważnym elementem były werandy, budowane zwykle od południowej strony. W stylu zakopiańskim powstawały także wyposażenia domów.

Niebawem stylem zakopiańskim zainteresowali się architekci profesjonalni. Wzniesiony w latach 1893–1894 – nieopodal „Koliby” – Pensjonat „Skoczyska”, zaprojektowali Zygmunt Dobrowolski i Tadeusz Stryjeński. Pensjonat ten już nie istnieje, spłonął w 1910 roku.

W 1895 r. Stanisław Witkiewicz rozpoczął prace nad projektem wyposażenia nowego kościoła parafialnego pw. Świętej Rodziny na Krupówkach w Zakopanem.

Witkiewicz zaprojektował także dwie boczne kaplice tego kościoła: kaplicę pw. Matki Boskiej Różańcowej oraz kaplicę pw. św. Jana Chrzciciela, fundacji rodziny Gnatowskich.

W tym samym czasie rozpoczęto też budowę kolejnych domów zaprojektowanych przez Witkiewicza, są to:

⦁    Willa „Korwinówka” wybudowana w latach 1895-96 roku przy ul. Zamoyskiego 25 dla Wincentego Korwina-Kossakowskiego, bardziej znanej pod późniejszą nazwą willa „Oksza”, gdzie od 2006 roku mieści się Galeria Sztuki XX wieku należąca do Muzeum Tatrzańskiego. W willi tej gościli m.in. Józef Conrad Korzeniowski, Józef  Piłsudski i Stefan Żeromski.

⦁    Willa „Zofiówka” przy ul. Chałubińskiego zbudowana w latach 1895-96 dla rodziny Dolińskich, która spłonęła w 1946 roku. Willa ta uznawana była za jeden z najpiękniejszych  budynków w stylu zakopiańskim.

W 1897 roku zbudowano dla Jana Gwalberta Pawlikowskiego, a zaprojektowaną przez Witkiewicza, Willę „Pod Jedlami”, która wkrótce została uznana za szczytowe osiągnięcie stylu zakopiańskiego. Willa ta nadal pozostaje w rękach rodziny Pawlikowskich.

W willi tej mieszkała i tworzyła poetka Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, bywała tutaj także jej siostra Magdalena Samozwaniec.

Stanisław Witkiewicz jest również projektantem kaplicy pw. Najświętszego Serca Jezusowego w Jaszczurówce która powstała w 1904 roku.

W Zakopanem i okolicach w latach 1897–1908 powstało wiele różnych obiektów reprezentujących styl zakopiański, a jednym z najbardziej znanych i najliczniej odwiedzanych jest Schronisko nad Morskim Okiem wybudowane w 1908 roku według projektu Tadeusza Praussa i do dziś z powodzeniem pełniące swoją funkcję.

Na początku XX stulecia nastąpił znaczny wzrost zainteresowania stylem zakopiańskim nie tylko pod Giewontem ale także w innych miejscowościach letniskowych.  

Stylowe obiekty drewniane powstawały m.in. w Wiśle, Nałęczowie („Chatka” Stefana Żeromskiego – 1905, a nawet na odległej Litwie – dworzec kolei wąskotorowej w Syłgudyszkach (1899, proj. S. Witkiewicz).

3.  Styl zakopiański w budownictwie murowanym

Zastosowanie stylu zakopiańskiego w konstrukcji murowanej stanowiło – zdaniem Stanisława Witkiewicza – zagadnienie niezwykle ważne, ponieważ decydowało o możliwościach jego dalszego rozwoju i rozpowszechniania, głównie w dużych miastach.

Pierwszą „murowanicą” było Sanatorium Przeciwgruźlicze w Kościelisku, którego budowę, według projektu Wandalina Beringera, rozpoczęto w 1899 r. Pierwszym takim obiektem w Zakopanem był tzw. Dworzec Tatrzański (kasyno), wzniesiony w latach 1902–1903 również według projektu Wandalina Beringera.

Na terenach byłych ziem polskich, murowane obiekty powstały m.in. w Łańcuchowie – dwór Steckich (1902–1904, proj. S. Witkiewicz), Konstancinie, Milanówku, Nałęczowie, a także kilka kamienic w Warszawie oraz we Lwowie – Polski Dom Akademicki (1907, proj. Alfred Zachariewicz, Józef Sosnowski), Sanatorium Czerwonego Krzyża (1909, proj. Aleksander Łuszpiński).

Przedstawiony na zdjęciu dwór w Łańcuchowie posiadał także „zakopiański” wystrój wnętrza: drewnianą klatkę schodową, boazerie i strop w jadalni, a także sztukaterie, piece i witraże. Po II wojnie światowej dwór początkowo pełnił funkcję ośrodka pracy twórczej dla artystów, a od lat 1960-tych funkcjonował tam szpital, co zapewne uchroniło go przed zupełną dewastacją. W latach 90-tych pałac wrócił do prawowitych właścicieli, którzy jednak go sprzedali, nie mogąc sprostać potrzebom jego odnowienia, a obecni właściciele powoli przywracają zespołowi parkowo-pałacowemu dawny blask.

Po roku 1910 znacznie spadła liczba wznoszonych obiektów w stylu zakopiańskim, a ostatnią realizacją w stylu zakopiańskim był budynek Muzeum Tatrzańskiego im. dr Tytusa Chałubińskiego (1913–23, proj. S. Witkiewicz i arch. Fr. Mączyński).

S. Witkiewicz nie doczekał zakończenia tej budowy. Zmarł 5 września 1915 r w Lovranie, dzisiejsza Chorwacja. Został 17 września 1915 r. pochowany na starym zakopiańskim cmentarzu na Pęksowym Bzyzku, a w jego pogrzebie uczestniczyli m.in. Stefan Żeromski, Jan Kasprowicz, Leon Wyczółkowski, Ludwik Solski.

Na mogile, zgodnie z jego wolą, ustawiono żmudzki krzyż.

Gmach Muzeum Tatrzańskiego był ostatnim dziełem Stanisława Witkiewicza i równocześnie kończy krótką historię stylu zakopiańskiego.

S. Witkiewicz uważał, że zachowane ludowe podhalańskie budownictwo i zdobnictwo zawierają pierwiastki autentycznej polskiej sztuki, które pozwolą stworzyć podstawy architektury narodowej o szerokim zasięgu czyli polskiego stylu narodowego

Styl zakopiański nie stał się jednak stylem ogólno narodowym, a zasięg czasowy stylu zakopiańskiego ograniczył się zasadniczo do lat 1892-1914.

W okresie międzywojennym doszło do reaktywowania stylu zakopiańskiego, a w jego efekcie wzniesiono na Podtatrzu, a także w Wiśle, szereg drewnianych willi, które inspirowane były dorobkiem Witkiewicza i podhalańskim budownictwem ludowym. Nurt ten, związany silnie z art deco, nazywany bywa w literaturze stylem zakopiańskim drugim.

Po II wojnie światowej podhalańska architektura ludowa i styl zakopiański dały podstawy stylowi nowo-zakopiańskiemu, którego przykładem są Dom Turysty w Zakopanem oraz schroniska w dolinach Chochołowskiej i Kościeliskiej.

4. Stylu zakopiański w Inflantach

Litwa

⦁    Dworzec kolejowy w Syłgudyszkach (lit. Saldutiškis).

Był to drewniany piętrowy bydynek stacji kolei waskotorowej linii Święciany-Poniewież zaprojektowany przez Stanisława Witkiewicza. Budynek wznieśli w 1899 roku góralscy cieśle, specjalnie do tego celu sprowadzeni z Zakopanego.

Syłgudyszki od końca XVIII w. do 1921 r. należały do rodziny Jałowieckich. Od 1894 roku właścicielami dworu i majątku byli generał Bolesław Jałowiecki wraz z żoną Anielą z Witkiewiczów – siostrą Stanisława Witkiewicza.

W Syłgudyszkach częstymi goścmi byli zarówno Stanisław Witkiewicz jak i jego syn Stanisław Ignacy.

Po wytyczeniu granicy między Polską a Litwą, Syłdugyszki znalazły się po stronie litewskiej, a władze litewskie nie zwróciły majątku rodzinie Jałowieckich.

Niestety dworzec w pierwotnej postaci nie zachował się do dnia dzisiejszego.

Budynek ten uległ częściowemu zniszczeniu, a późniejsze przebudowy w zasadzie całkowicie pozbawiły go dawnego charakteru.

Obecnie jest parterowym budynkiem mieszkalnym . Jedynie z jednej jego strony można zauważyć zachowane modelowanie, ze skromnym zdobieniem końcówki dawnych belek nośnych stropu.

⦁    W Sejmianach (lit. Seimenai), 6 km na zachód od Trok, wzniesiono w 1907 r. pałac w stylu zakopiańskim. Po pałacu tym nie pozostał dziś najmniejszy ślad (po II wojnie światowej został doszczętnie rozebrany przez pracowników pobliskiego kołchozu).

⦁    Nie został natomiast zrealizowany, jak planowano w 1902 r., wykonany przez Witkiewicza projekt nowego domu zdrojowego (kurhausu)  w stylu zakopiańskim w nadmorskim kurorcie Połąga. Kurhaus miał nosić nazwę „Kiejstut”; planowany był jako obszerny drewniany budynek, o sali balowej liczącej 400 m2 i jadalni przewidzianej na co najmniej 200 osób. Fundusze na budowę zapewnił: książę Michał Ogiński, zaś potrzebne materiały – rodzina hr. Tyszkiewiczów właścicieli Połagi. Niestety, nieoczekiwana śmierć ks. Ogińskiego stanęła na przeszkodzie w urzeczywistnieniu tego przedsięwzięcia.

Projekt domu zdrojowego zamówiono u Stanisława Witkiewicza w 1901 r., uznając styl zakopiański za najodpowiedniejszy dla tej budowli. Budowa kurhausu „Kiejstut” w stylu zakopiańskim miała wprowadziłaby nową jakość w  pejzaż nadmorskiej architektury uzdrowiskowej.

Kreowanie Połągi na „Nadbałtyckie Zakopane” było wyraźnie widoczne w wielu działaniach informacyjnych i propagandowych tamtego okresu.

Wzniesienie najważniejszej budowli uzdrowiska w polskim stylu narodowym byłoby nie tylko czytelnym znakiem o konotacjach politycznych ale jednocześnie przyczyniłoby się do uznania stylu zakopiańskiego za polską alternatywę dla form ruskich, szwajcarskich, norweskich czy pruskich w drewnianej architekturze uzdrowiskowej.

Potwierdziłoby zarazem przydatność tego stylu dla drewnianej architektury uzdrowiskowej nie tylko na obszarach górskich.

Białoruś:
⦁    Osiedle domów w Brasławiu (1924-1926)
⦁    Dom myśliwski w majątku Szarkowszczyzna (rejon świsłocki) (1936)
⦁    6 domów w Głębokiem - 3 przy ul. Komsomolskiej i 3 przy ul. Wolnej (1920-1930)
⦁    2 domy w Berezweczu (1920-1930)
⦁    szkoła w Mosarzu
⦁    Dom, stajnia, bramy wjazdowe w Starej Spuszy koło Grodna (pocz. XX w.)
⦁    Dom w maj. Socha (rejon drohiczyński) (pocz. XX w.)
⦁    Stajnie dworskie w Zakozielu (rejon drohiczyński)
⦁    Krywicze (rejon postawski)