Korespondencja Zygmunta Krasińskiego z Delfiną Potocką, zaraz po Nie-Boskiej Komedii oraz Irydionie, jawi się jako jedne z najwybitniejszych dzieł, które autor pozostawił. Jan Kott określa ten dorobek mianem największej powieści polskiego romantyzmu, której bohaterami są piękna Dialy oraz Siżis.1

Dość obszerny zbiór listów, który znany jest obecnie stanowi jedynie jedną trzecią całości. Cały blok korespondencji z Potocką liczył od pięciu do sześciu tysięcy egzemplarzy. Jednak na przestrzeni wieków oraz z różnorakich przeciwwskazań płynących od strony rodziny adresatki, zbiór uległ rozproszeniu lub całkowitemu zniszczeniu w wyniku działań wojennych. Ten temat porusza w swej publikacji Maria Czapska, która poddaje wnikliwej analizie wszelkie okoliczności towarzyszące wydaniu listów Krasińskiego.2 Wydanie w dwudziestoleciu międzywojennej tegoż bloku korespondencji wzbudziło ogromną dyskusję.

Przedsięwzięcie przygotowane przez Adama Żółtowskiego3 miało charakter niezwykle chaotyczny oraz pospieszny. Głównym czynnikiem mógł być, wspomniany już wyżej, udział przy pracach rodziny Delfiny Potockiej, która poniekąd utrudniała proces wydawniczy. Owe zdarzenia skłoniły do refleksji Stanisława Pigonia, który zajmując się innym blokiem korespondencji Krasińskiego poruszył temat w swych artykułach, dając ogólny pogląd odnoszący się do braku naukowego patronatu nad wydawnictwem.4 W wyniku wspomnianych powyżej działań wojennych, które miały destrukcyjny wpływ na korespondencję Krasińskiego, znana jest czytelnikom antologia z lat międzywojennych. Na jej podstawie selekcji dokonał Jan Kott, który stworzył wybór stricte o charakterze popularnym, przeznaczony dla czytelnika masowego.

Jako gruntowne opracowania dotyczące bloku korespondencji Krasińskiego z Potocką jawią się pozycje stworzone przez Zbigniewa Sudolskiego, który objął patronat naukowy nad całym segmentem listów. Zwraca on uwagę na rolę jaką Potocka odgrywała dla autora Nie-Boskiej Komedii. Wnikając w treść dzieła można dostrzec obraz idealnej kochanki romantycznej, której postać egzystuje jedynie w listach gdyż mariaż nie był możliwy ze względy na Wincentego Krasińskiego.5 Sudolski listów, podział ze względu na adresatów oraz tematykę poruszaną w całym  zbiorze. Autor zwraca uwagę na elementy romantycznej stylizacji oraz leitmotiv, którym jest powracający wątek pierwszego spotkania pary.6

Na szczególną uwagę zasługują publikacje Anny Kubale. Autorka w swych pracach stara się rozwikłać problem romantycznej miłości obojga oraz towarzyszącej jej męce i cierpieniu, które wynikało z niemożności bycia razem oficjalnie. Krasiński swą osobę rozdzielał na dwa odrębne byty, z których jeden egzystował jedynie ze względu na Dialy. Podkreślał jednak nieszczęście swego pustego i jałowego losu. Szczęście i nieszczęście stały się determinującymi czynnikami dramatu, który Krasiński zawiera na kartach listów do Potockiej.7 Kubale zwraca również uwagę na tematykę czasoprzestrzeni. Autor Irydionu starannie określa miejsca, które realnie wpływają na sposób jego myślenia. Przykładem może być Rzym, który swą stałością i wiecznością wywołuje głęboką refleksję u Krasińskiego. Tego typu stany emocjonalne stara się przekazać w listach do kochanki. Po raz kolejny poruszany jest motyw wigilii w roku 1838 jako swoistego początku całej obszernej relacji między kochankami.8

Korespondencja Krasińskiego z Potocką charakteryzuje się przede wszystkim stylizacją. Można wyodrębnić rzeczy realne, jednak większość poddana jest poetyckiemu zniekształceniu świata faktycznego przez liryzację. Zbytnia ekspresyjność obecna w listach stawia autora Agaj-Hana jako pseudoromantyka czego wyrazem są właśnie niektóre listy do Dialy. Problem ten porusza w swej publikacji Maria Janion.9

Delfina Potocka zapisała się na kartach historii dzięki swoim związkom z romantykami. Romans z Krasińskim oraz relacja z Chopinem stawiają Potocką w roli romantycznej heroiny, która stała się muzą na płaszczyźnie literatury i muzyki. Znajomość biografii Delfiny z Komarów jest elementem który stanowi tło podczas lektury listów.10

Tematykę związaną z korespondencją Krasińskiego z Potocką w swych publikacjach poruszają Piotr Chmielowski11, Kazimierz Cysewski12, Maria Czapska13. Reasumując stan badań na korespondencją Zygmunta Krasińskiego z Delfiną z Komarów Potocką jest umiarkowany.

Perspektywy badań metodologicznych nad epistolografią Krasińskiego pozostawiają szerokie pole możliwości dla historyków literatury.

Romantyzm zapisał się na kartach historii jako epoka, w której istotną rolę odgrywa list. Podstawową rolą listu jest przekaz informacji, jednak w pierwszej połowie XIX wieku rysują się zmiany, które nadają tejże formie wymiar bardziej poetycki. Różnego rodzaju wariacje oraz zmiany w obrębie gatunku dokonały się w epoce poprzedzającej romantyzm. W oświeceniu narodził się twór zwany powieścią epistolarną. Doskonałe exemplum owego gatunku stanowią Niebezpieczne związki, Cierpienia młodego Wertera czy Nowa Helioza. XVIII wiek rodzi również pojęcie listu poetyckiego. W dobie romantyzmu list wkracza poza swój dotychczasowy obszar, stając się gatunkiem reprezentującym prozę.

List przestaje pełnić wówczas funkcję jedynie informacyjną, przybiera rolę wyznania o artystycznym nasyceniu. Krasiński zostawił po sobie ogromny zbiór korespondencji. Po napisaniu Irydiona i Nie-Boskiej Komedii, autor realizuje się jako twórca właściwie na kartach listów pisanych do poszczególnych adresatów.14

Rozważania nad korespondencją Zygmunta Krasińskiego z Delfiną z Komarów Potocką należy rozpocząć od przedstawienia okoliczności okołotekstowych. Autora Nie-Boskiej Komedii łączyła dość specyficzna relacja z ojcem-Wincentym Krasińskim, który wywierał ogromny wpływ na życie swego dziecka. Znane są powszechnie interpretacje powstania listopadowego, które wyznawał ojciec Krasińskiego, i które sam poeta zawarł w swym najznakomitszym dziele Nie-Boskiej Komedii. Ojciec odznaczył swe piętno także na innych wyborach autora Przedświtu. Doskonałym przykładem może stanowić małżeństwo z Elizą Branicką.15 Zostało zawarte ze względu na wpływ Wincentego Krasińskiego, podczas trwającego już romansu z Potocką. Można by rzec, iż poeta poczuwając się do odgrywania ról wobec obu kobiet został zmuszony do lawirowania między nimi dwiema. Niemożność wpasowania się w rolę męża i ojca skłoniła Krasińskiego do postrzegania miłości jako nieszczęśliwej. Myślenie to doskonale wpisywało się w tendencje epoki. Niemoc bycia z Delfiną potęgowała uczucie, które poeta żywił do swej kochanki.

Blok korespondencji skierowany do Delfiny jest niezwykle obszerny. Współcześnie znana jest jedna trzecia całego zbioru, z którego większość została zniszczona w wyniku ostatniej wojny. Podstawę stanowi zebrane w trzech tomach wydawnictwo z lat trzydziestych XX wieku. Powyższe przedsięwzięcie wydawnicze ma charakter wybiórczy i dość chaotyczny. Wynikiem takiego postępowania jest oczywiście ilość spuścizny oraz pewne obiekcje co do treści niektórych egzemplarzy, płynące ze strony rodziny adresatki. Nie mniej jednak listy do Potockiej stanowią portret epoki oraz przedstawiają niezwykłą relację między dwiema romantycznymi jednostkami.

Przełom roku 1938 i 1839 jest data graniczną, która wyznacza początek największej powieści polskiego romantyzmu. Ów moment stanowi pierwsze spotkanie dwojga kochanków. Miało to miejsce podczas wigilii w domu matki Delfiny Potockiej. Zdarzenie to nieustannie powraca w roli leilmotiru.

Rozpoczyna się bodaj najbardziej znacząca w dziejach polskiego romantyzmu miłość, która stanie się sztandarem epoki. Krasiński przeistacza się w listach do Dialy w kochanka idealnego, lub idealizującego samego siebie. Autor Przedświtu ma niezwykłą tendencję do dramatyzowania wydarzeń i stylizowania własnej osoby. Podobne skłonności występowały u Delfiny Potockiej, która poszukiwała odpowiedniego wzorca do naśladowania. Obracając się wśród wielkich romantyków Potocka doskonale znała tendencje panujące ówcześnie. Delfina pragnęła naśladować związek George Sand i Musseta.17 Relacje Dialy z Krasińskim można określić mianem dobrze wyreżyserowanej sztuki. Autor Nie-Boskiej Komedii odgrywa w tym spektaklu reżysera, to on kreuje swą kochankę, heroinę czasów romantycznych.

Problem stylizacji w korespondencji z Potocką jest problem otwartym. Ze względu na walkę o utrzymanie kontaktów z kochanką poeta popada w nastrój egzaltacji oraz przybiera pozę udręczonego nieszczęściem człowieka. Chęć stylizowania daje możliwość artystycznego wyrazu myśli. Pochłonięty kreowaniem swej kochanki Krasiński zanika jako twórca-pisarz, listy są przecież kierowane do prywatnej osoby.

Miłość realizowana przez romantyków nosi w sobie zarówno pierwiastek fizyczny jaki i metafizyczny. Konkret wyrażany przez aspekt fizyczności miesza się tutaj z obcowaniem jedynie duchowym. Wzniosłość przenika się z pożądaniem, które łączy dwie transcendencję: boską i miłosną. Delfina była porównywana przez poetę do do anioła, bóstwa, bogini. Widać tu echa tradycji petrarkistowskiej. Elementy angelologii stosowane przez Krasińskiego były zgodne z ówcześnie panującą konwencją romantyczną która opisywała postaci anielskie jako niewinne i obdarzone nieziemską urodą.

[...] Aniele zloty, pobłogosław tym prześlicznym, uśpionym wodom, zlej na nich skrzydeł twoich promienie, prze mień je w srebrną nieskończoność, niech twój uśmiech odbije się tych mgłach, co jak zasłony dziewicze świat opasły! Idź dalej, wzlatuj w niebo, o aniele mój!18

Tematyka korespondencji z Potocką jest stosunkowo różnorodna. Krasiński stara się wyrazić swą niespełnioną miłość ale także porusza tematy związane z literaturą oraz z nowymi trendami filozoficznymi. Nie można zapominać o tym, że bohaterowie owej powieści romantycznej funkcjonują również w prostym życiu. Krasiński opisuje codzienne sprawy związane z utrzymaniem domu. strojami czy wyborem prezentów dla ukochanej.

[...] Dopiero co przez godziną wybierałem koroneczki dla Ciebie i szpilki, na pieska muszę, aż w Dreźnie będę poczekać. [...](18 11 1840)

Jednak to miłość oraz proces jej rozwoju jest głównym tematem korespondencji. Dużo w tym sztuczności i maniery, ale Krasiński jako człowiek doby romantyzmu wypowiada się w tych listach najpełniej. Autor cierpi z powodu miłości. Owo cierpienie przybiera czasami charakter uczuciowej egzaltacji oraz stawia autora Przedświtu w pozycji dość komicznej. Cierpienie z miłości staje się czynnikiem niezwykle istotnym wżyciu poety. Na podstawie opisywanych uczuć można mówić o swego rodzaju ekshibicjonizmie. Są to jednak listy prywatne, które mogą w pełni wyrażać uczucia dręczące autora. W kontekście epoki melancholia oraz samotne przeżywanie uczuć skłaniały jednostki do zbytniej otwartości wobec świata. W tego typu zabiegach w pełni jawi się owa tendencja do romantycznej stylizacji. Krasiński idealizuje swe życie, próbując dostosować je do wymagań romantyka.

Tłem historii Krasińskiego i Potockiej są rozległe opisy podróży, która stała się rzeczą nieodłączną dla obojga romantycznych kochanków. Ze względu na zawarte małżeństwo z Elizą Branicką, autor Nie-Boskiej Komedii nie mógł spotykać się z Delfina jawnie jako ze swą wybranką serca. Zmuszało to oboje do częstych podróży za granicę. Opisy krajobrazów, miast, scen obyczajowych są częste i przenikają się z rozległymi opisami uczuć. Wpływ jaki wywarł Rzym na poecie zostaje dokładnie opisany. Podróż po wiecznym mieście skłania Krasińskiego do refleksji nad trwałością bytu. Myśli te wiążą się w sposób jasny z tragicznym położeniem Polski. Wieczność kontrastuje z upadkiem i nicością.

Wracaj tu do mnie. Co tam wasz Neapol! Ani wart rozwiązać kontura staremu, wiecznemu Rzymowi!
Wieczność.[...] (26 XII 1839)

Licznie zapisywane w korespondencji wspomnienia miały na celu duchowe połączenie kochanków. Dawały poczucie, iż żyją w tych, minionych już, przestrzeniach. Przeszłość występowała w funkcji kreowania teraźniejszości. Zabieg ten miał na celu przybliżenie Delfinie, co zaprzepaściła wyjeżdżając.19 Nieobecność kochanki Krasiński rekompensuje wspomnieniami. Opisuje z wrodzona sobie szczegółowością każdy element, krajobraz, sytuację, w której się znaleźli:

Czy pamiętasz, ileśmy już razy rozłączali się w rozpaczy, i znów tego roku wczoraj, wczoraj przy tym kominku, obok tej purpurowej firanki, tego okna dużego [...] gdym wszedł do pokoju gdzie jedliśmy obiad razem jeszcze przed kilku godzinami... (6 XI 1841)

Powyższy fragment ukazuje zabieg, który ma na celu nakreślenie obrazu danej chwili, by kochanka była w stanie powrócić do tego konkretnego momentu. Ma to spotęgować daną scenę, której oddziaływania wywoła głębszą tęsknotę.

Sztukę pisania listów Krasiński opanował w sposób mistrzowski. Techniczna analiza listów do Potockiej pozwala na wskazania określonego stylu. Sposób konstrukcji danego listu odzwierciedla stosunek nadawcy do adresata. W  przypadku segmentu korespondencji z Delfiną, Krasiński rzadko stosuje prawdziwe imię swej kochanki. Wprowadzanie zamienników można uargumentować teorią, która mówi o tym że dla autora Nie-Boskiej Komedii Potocka jest bardziej mitem niż kobietą żyjącą w realnym świecie. Pojawia się wersja angielska imienia-Dialy, oraz francuska-Didysz. Pojawiają się określenia takie jak: Dysz, Sorrento, Beatrycze. Ostatnie z nich odnosi się do tradycji Petrarki. Kompozycja poszczególnych listów jest klamrowa. Większość rozpoczyna się od rozbudowanych zapewnień poety co do uczucia, które żywi do kochanki. Podobnie wygląda zakończenie listów.20

Związek Krasińskiego z Delfiną opierał się na relacjach braterskich. Poeta często podkreślą tę rolę, w której aspekt fizyczności zostaje całkowicie wyeliminowany ze względów wiadomych. Stosunek samej Delfiny do kochanka poddawany jest ciągłej dyskusji. Cały związek może być wyolbrzymionym, według romantycznej stylizacji i wzniosłości.

Listowy romans poety urywa się w roku 1948. Pod wpływem ciągłych myśli związanych z uniknięciem życia rodzinnego oraz ze względu na zabiegi stosowane przez Elizę, mające na celu zatrzymania męża przy sobie, Krasiński staje się zmęczony relacją z Delfiną. Trójkąt miłosny rozpada się. Wyrazem tego jest list do Lubomirskiego, w którym romantyczna heroina zostaje uznana za niegodną wielkiej miłości poety. Następuje zwrot ku żonie. Ten niezwykle istotny ton kończy związek duchowy z Delfiną Potocką. Zostaje ukazany fałsz poetyzacji realizowanej w życiu codziennym.21

Cały blok korespondencji z Delfiną Potocką stanowi laboratorium myśli poety. Jest to obraz dziwnego trójkąta romantycznego, który prowadzony był przez lata pod czujnym okiem Wincentego Krasińskiego. Bogactwo treści stanowi niezwykłe źródło przedstawiające szkic epoki. Romans autora Przedświtu z piękną Dialy zapisał się jako sztandarowy przykład miłości romantycznej, pełnej stylizacji i poetyzacji ale w gruncie rzeczy pięknej.

 

Literatura:
1.    Krasiński Z., Listy do Delfiny Potockiej, oprać. Z. Sudolski, Warszawa 1972.

Opracowania:
1.    Chmielowski P., Kobiety Mickiewicza, Słowackiego, Krasińskiego. Zarys literacki, Kraków 1895.
2.    Cysewski K., Epistolografia jako literatura na przykładzie listów Zygmunta Krasińskiego, "Prace Polonistyczne" 1994, z. 49.
3.    Czapska M., W sprawie listów Krasińskiego do Delfiny Potockiej, "Wiadomości Literackie" 1930, nr 40.
4.    Janion M., Tryptyk epistolograficzny, [w tejże:] Romantyzm. Studia o ideach i stylu, Warszawa 1969.
5.    Kleiner J., Zygmunt Krasiński, Warszawa 1998.
6.    Kott J., Największa powieść polskiego romantyzmu, [w:] Z. Krasiński, Sto listów do Delfiny, Warszawa 1966.
7.    Krzywobłocka B., Delfina i inne, Warszawa 1971.
8.    Kubale A., Czas i przestrzeń w listach Zygmunta Krasińskiego do Delfiny Potockiej, [w:] Czas i przestrzeń w prozie polskiej XIX i XX wieku, red. Cz. Niedzielski, Toruń 1990.
9.    Kubale A., Dramat bólu istnienia w listach Zygmunta Krasińskiego, Gdańsk 1997.
10.    Kulwicka - Kamińska J., Korespondencja Zygmunta Krasińskiego z Delfiną Potocką. Analiza językowo - stylistyczna na tle tendencji artystycznych epoki romantycznej, „Acta Universitatis Nicolai Copernici. Nauki Humanistyczno-Społeczne. Filologia Polska" 1997, z. 48.
11.    Pigoń S., Cala prawda o wydaniu listów Krasińskiego do Delfiny Potockiej, [w:] M. Danielewiczowa, S. Pigoń, Dialog korespondencyjny (1958-1968), oprać. Cz. Kłak, Rzeszów 1996.
12.    Rudzki E., Delfina Potocka, Warszawa 1990.
13.    Skwarczyńska S., Teoria listu, Białystok 2006.
14.    Sudolski Z., Korespondencja Zygmunta Krasińskiego. Studium monograficzne. Warszawa 1968.


Przypisy:
1. J. Kott, Największa powieść polskiego romantyzmu, [w:] Z. Krasiński, Sto listów do Delfiny, oprać. J. Kott, Warszawa 1966, s. 1-3.
2. M. Czapska, W sprawie listów Krasińskiego do Delfiny Potockiej, "Wiadomości literackie" 1930, nr 49, s.
3. Żółtkowski zebrał listy Krasińskiego do Potockiej w trzy tomu, które obejmowały korespondencję z lat 1839-1848. Publikacja została sporządzona w pośpiechu oraz wybiórczo. Stanowi ona podstawę do późniejszych opracowań listów. Pierwszy tom ukazał się w roku 1930 drugi w roku 1935, natomiast trzeci w roku 1938. 
4. S. Pigoń, Smutny bilans  korespondencji Z. Krasińskiego, [w:] M. Danielewiczowa, S. Pigoń, Dialog korespondencyjny (1958-1968), oprać. Cz. Kłak, Rzeszów 1997, s. 472-474.
5. Z. Sudolski, Wstęp, [w:] Z. Krasiński, Listy do Delfiny Potockiej, oprać. Z. Sudolski, Warszawa 1975, s. 13-15.
6. Tenże, Korespondencja Zygmunta Krasińskiego. Syudium monograficzne, Warszawa 1968, s. 52-54.
7. A. Kubale, Dramat bólu istnienia w listach Zygmunta Krasińskiego, Gdańsk 1997. s. 101.
8. Taż, Czas i przestrzeń w Listach Z. Krasińskiego do Delfiny Potockiej, [w:] Czas i przestrzeń w prozie polskiej XIX i XX wieku, red. Cz. Niedzielski. Toruń 1990. s. 71-73.
9. M. Janion, Tryptyk epistolograficzny, [w tejże:] Romantyzm. Studia o ideach i stylu, Warszawa 1969, s. 219.
10. Szerzej na temat biografii Potockiej piszą E. Rudzki, Delfina Potocka, Warszawa 1990. oraz B. Krzywobłocka, Delfina i inne. Warszawa 1971. Są to publikacje, które mają charakter popularny.
11.  P. Chmielowski, Kobiety Mickiewicza, Słowackiego. Krasińskiego, Krasków 1895.
12. K. Cysewski, Epistolografia jako literatura na przykładzie epistolografi i Zygmunta Krasińskiego, "Prace polonistyczne" 1994. z. 49.
13. M. Czapska, W sprawie listów Krasińskiego do Delfiny Potockiej, "Wiadomości literackie" 1930, nr 40.  Tematykę związaną z korespondencją Krasińskiego z Potocką w swych publikacjach poruszają Piotr Chmielowski", Kazimierz Cysewski12, Maria Czapska13. Reasumując stan badań nad korespondencją Zygmunta Krasińskiego z Delfina z Komarów Potocką jest umiarkowany. Perspektywy badań metodologicznych nad epistolografia Krasińskiego pozostawiają szerokie pole możliwości dla histposwój dotychczasowy obszar, stając się gatunkiem reprezentującym prozę.
14. A. Witkowska, Literatura romantyzmu, Warszawa 1987. s. 184.
15. Tamże. 186.
16. Autorem tegoż stwierdzenia jest .lan Kott, redaktor antologii Z. Krasiński. Sto listów do Delfiny. Warszawa 1968.
17. Z. Sudolski, Korespondencja Zygmunta Krasińskiego. Studium monograficzne, Warszawa 1968, s. 50.
18. Cyt. wg wydania : Z. Krasiński, Listy do Delfiny Potockiej, t. I, oprac. Z. Sudolski, Warszawa 1975. List pochodzi z dnia 18 VI 1839 roku.
19. A. Kubale, Czas i przestrzeń w listach Z. Krasińskiego do Delfiny Potockiej, [w:] Czas i przestrzeń w prozie polskiej XIX i XX wieku, red. Cz. Niedzielski. Toruń 1990, s. 75.
20. J. Kulwicka-Kamińska, Korespondencja Zygmunta Krasińskiego z Delfina Potocką. Analiza językowo-stylistyczna na tle tendencji artystycznych epoki romantycznej, "Acta Universitatis Nicolai Copernici. Nauki Humanistyczno-Społeczne. Filologia Polska" 1997, z. 48, s. 125-126.
21. Z. Sudolski, Wstęp [w:] Z. Krasiński, Listy do Delfiny Potockiej, t. I, s. 19-20.