Na przeznaczenie człowieka składa się życie etyczne. Poznanie etyczne jako poznanie dobra i zła jest symbolizowane w filozofii Bierdiajewa przez gorycz: „I trzeba jeszcze powiedzieć o poznaniu, że jest ono gorzkie i że trzeba się zgodzić na ową gorycz. Kto lubi tylko słodycze, ten nie może poznawać. Poznanie może dawać chwile radości i najwyższego uniesienia, ale owoce poznania są gorzkie. Poznanie człowieka w naszym eonie światowym już jest wygnaniem z raju, utratą życia rajskiego. A szczególnie gorzkie jest poznanie etyczne, poznanie dobra i zła. Ale gorycz leży w samym bycie, w jego upadku”. Zdaniem Bierdiajewa, główne znaczenie etyki polega na tym, że ma ona do czynienia z jednej strony z grzechem, z drugiej zaś, ze świadomym wyborem dobra. Można zatem powiedzieć, że istotną cechą wolności nie jest tylko wybór dobra lub zła, ale wybór dobra samego. W samym rozróżnieniu dobra i zła dokonanym przez etykę tkwi śmiertelny smutek. Bierdiajew jest również przekonany o tym, że abstrakcyjne etyki aprioryczne są mało wartościowe. U podstaw autentycznej etyki tkwi doświadczenie moralne i twórcza energia: „Etyka nie może być jedynie poznawczą dyscypliną filozoficzną, jest ona także aktem moralno-duchowym. Właśnie taką była u Platona, u Spinozy, u Fichtego i innych. Etyka jest poznaniem, ale jest poznaniem mającym znaczenie moralno-wyzwalające. Etyka jest końcową częścią filozofii ducha, w niej zbierają się owoce filozoficznej drogi życia. Etyka chrześcijańska nierzadko bywa utożsamiana z soteriologią, z nauką o drogach zbawienia. Jednak etyka nie może być jedynie soteriologią, jest ona także nauką o twórczych wartościach i twórczej energii człowieka”. Stąd też jeden z paradoksów etyki wyraża się w tym, że człowiek powinien nie tylko dążyć do zbawienia, ale także do życia twórczego, bowiem człowiek jest nie tylko egzystencją zbawiającą się, ale jest on także egzystencją tworzącą. Bierdiajew chce, aby jego filozofia była „doświadczeniem konkretnej nauki o życiu człowieka, o jego sensie, jego celach i wartościach. Jednak nauka o życiu, jego sensie, jego celach i wartościach jest nieuniknioną nauką o człowieku. Etyka nie tylko powinna być teoretyczną, ale także praktyczną, to znaczy wzywać do moralnego przemienienia życia, nie tylko do przyswojenia wartości, ale także do przewartościowania wartości. […]. Etyka uczy nie tylko o wartościach, jest ona nie tylko aksjologią, uczy także o wartości jako mocy, o najwyższym dobru jako sile i źródle wszelkiej siły, jest ona także ontologią. I dlatego nie może być tylko normatywną, gdyż norma sama z siebie jest bezsilna. Etyka ma do czynienia nie z bezsilnymi, wiszącymi w powietrzu normami i prawami, a z realnymi energiami moralnymi i z jakościami mającymi moc”.
Bierdiajew zwraca również uwagę na to, że etyka jest poznaniem ducha, które różni się od poznania przyrody. Etyka związana jest z duchową wolnością, a nie z przyrodniczą koniecznością. Rosyjski filozof twierdzi również, że poznanie świata duchowego dokonuje się w inny sposób niż poznanie świata przyrodniczego: „W etyce występuje element naukowy, korzysta ona z materiału historii kultury, socjologii, mitologii, psychopatologii i innych. Ale etyka jest dyscypliną filozoficzną i występuje w niej cała swoistość poznania filozoficznego w jego odróżnieniu od poznania naukowego. Etyka nie może nie być profetyczna. A co najważniejsze, etyka nie może nie być osobową. Ta książka [O przeznaczeniu człowieka, przyp. G.J. G-B] świadomie będzie etyką osobową, bo źródło jej jest życiowe, a nie książkowe”.
Sam fakt życia moralnego z jego odróżnianiem dobra od zła zakłada wolność. Dlatego też, zdaniem Bierdiajewa, etyka jest filozofią wolności. Czym zatem jest wolność na gruncie etyki rosyjskiego filozofa? „Wolność człowieka może być rozumiana nie tylko jako usprawiedliwienie człowieka przez cnoty, wynikające z wolnej woli, tj. jako możliwość spełnienia normy – wolność może być też rozumiana jako twórcza siła człowieka, jako tworzenie wartości. Jednocześnie wolność może prowadzić człowieka drogą zła, wolność ma charakter nie moralno-jurydyczny i pedagogiczny, a charakter tragiczny. Wolność jest podstawowym warunkiem życia moralnego, nie tylko wolność dobra, ale także wolność zła. Bez wolności zła nie ma życia moralnego”.
Bierdiajew będzie podkreślał, że etyka ma do czynienia także z paradoksalnością: „Życie moralne składa się z paradoksów, w których dobro i zło przeplatają się i zmieniają jedno w drugie”. Paradoksalność etyki związana jest również z kwestią relacji między wolnością Boga a wolnością człowieka. Przed autentyczną etyką zawsze otwiera się nieskończoność, tego faktu nie rozumie jednak etyka normatywna: „Problem etyki związany jest z zagadką o człowieku. Etyka powinna być nauką o przeznaczeniu i powołaniu człowieka, a przede wszystkim powinna poznać, kim jest człowiek, skąd przyszedł i dokąd zmierza”.
Etyka (tj. wiedza o dobru i złu, a nie wiedza o normach dobra) znajduje swoje uzasadnienie w chrześcijańskiej nauce o Trójcy Świętej. Bierdiajew rozróżnia w nawiązaniu do periodyzacji dziejów Joachima z Fiore trzy etyki odpowiadające trzem objawieniom: etykę Prawa – Objawienie Starego Testamentu, etykę odkupienia – Objawienie Nowego Testamentu i etykę twórczości – objawienie antropologiczne, nazywane też Objawieniem Ducha Świętego: „Etyka Prawa należy do świata grzechu, ‘obciążającego nas zapisu dłużnego’, jest nakazem, narzuceniem – Bóg wciąż jest transcendentny wobec człowieka; etyka odkupienia kieruje ludzką wolność ku Chrystusowi, który wymazuje ‘zapis dłużny’, jest zaofiarowaniem miłości, które zupełnie zmienia perspektywę i sprawia, że Boże Prawo spełniane jest nie jako nakaz, lecz jako rezultat miłości do Boga i bliźniego – Bóg jest już immanentny; punktem wyjścia dla etyki aktu twórczego [etyki twórczości, przyp. G.J. G-B] jest przypowieść o talentach (Mt 28,15) i nauka św. Pawła o różnorodności darów: jest to odpowiedź Bogu ze strony człowieka, twórcze, a zarazem wolne, ludzkie zaofiarowanie”. Przechodzenie od etyki prawa przez etykę odkupienia do etyki twórczości jest w istocie kontynuowaniem przez człowieka dzieła stworzenia świata, odpowiedzialnością człowieka przed Bogiem, odpowiedzialnością, która potrafi wzbogacić samo życie Boga.
- Grzegorz J. Grzmot-Bilski
- "Akant" 2009, nr 11
Grzegorz J. Grzmot-Bilski - Wstępne rozumienie etyki według Mikołaja Bierdiajewa
0
0