W roku 1413 ostatni kraj Europy utrzymujący obrzędy pogańskie przyjął wiarę chrześcijańską. Tragiczne były losy tego małego narodu zagubionego w północno-wschodniej Europie, etnicznie spokrewnionego z Litwą, Prusami i Łotwą.
W XII wieku Prusy opanowali Krzyżacy, dokonując chrystianizacji ogniem i mieczem. Na północy plemiona łotewskie opanował Zakon Kawalerów Mieczowych, zmuszając je siłą do przyjęcia chrztu. Żmudź znalazła się w kleszczach między dwoma rycerskimi zakonami, doskonale znającymi sztukę walk i mającymi nowoczesne jak na tamte lata uzbrojenie. Oba zakony niemieckie dążyły do połączenia się, ale na przeszkodzie stała Litwa jednocząca swoje państwo i sprzymierzone z nią rody żmudzkie. Król litewski Mindaugas /Mendog/ w roku 1237 wspólnie z książętami żmudzkimi pokonał pod Szawlami /Šauliai/ armię Zakon Kawalerów Mieczowych, odsuwając niebezpieczeństwo zajęcia Żmudzi przez germańskie zakony ,jednak w latach następnych ziemia ta stanowiła kartę przetargową dla władców litewskich jako obrona granic Wielkiego Księstwa przed Zakonem Krzyżackim w zamian za zgodę na włączenie Żmudzi do strefy wpływów obu państw zakonnych. Żmudzini jednak nie poddawali się, a władcy litewscy wielokrotnie łamali umowy. Nieprzebyte puszcze i umiejętność walki w swoim terenie nie pozwoliły Krzyżakom w pełni opanować sporny teren. Żmudzini nie chcieli nowej wiary, która niosła zniszczenie i nowe obyczaje. Przywiązani byli do kultu sił natury, jak piorun, burza, tęcza, ogień, gaje i węże. Panował kult przodków i posłuszeństwo wobec kapłanów. Litwa po Unii z Polską w Krewie przyjęła chrzest w roku 1387, przy czynnym uczestnictwie
Jagiełły, Jadwigi i Witolda. Chrzest jednak nie objął Żmudzi, która była terenem spornym między Krzyżakami a Litwinami. Krzyżacy powoływali się na, wielokrotnie łamane przez Witolda umowy, a Litwini urządzali liczne napady wojsk krzyżackich, co roku podchodzących pod Troki i Wilno. Przegrana przez Zakon bitwa pod Grunwaldem w 1410 roku nie zmniejszyła liczby oskarżeń Litwy i Polski o niedotrzymanie umowy oddania Zakonowi Żmudzi. W 1411 roku w Pokoju Toruńskim ustalono, że Żmudź pozostanie w granicach Litwy tylko do śmierci Wielkiego Księcia Witolda i króla Władysława Jagiełły.
Oskarżenia Krzyżaków sięgały dworów: cesarza Rzeszy Niemieckiej Zygmunta i papieża Jana XXIII. Zarzucano Polsce i Litwie opieszałość we wprowadzaniu chrztu Żmudzi.
Witold i Jagiełło postanowili więc tego dokonać. W styczniu1413 roku w okolicy ujścia Dubissy do Niemna dokonano uroczystego chrztu licznego grona Żmudzinów, równocześnie niszcząc symbole pogańskie. Delegacja ochrzczonych Żmudzinów w roku 1415
pojechała do Konstancji na sobór jako dowód bezzasadnych oskarżeń Krzyżaków. Witold rozpoczął budowę kościołów wzdłuż rzeki Niewiaży /Nevëžys/ Jedna z takich gotyckich świątyń dotrwała do naszych czasów w Kiejdanach /Këdainiai/ i jest uznawana za jeden z ważniejszych zabytków środkowej Litwy.
Wielki Książę Witold, starając się umocnić swoją władzę, rozdawał ziemię bojarom wzdłuż granicznej rzeki Niewiaży. Pozostałości licznych dworów i zaścianków /w tym słynna Lauda/ przetrwały do naszych czasów. Osadnictwo polskie stało się możliwe dopiero po Unii Lubelskiej w ramach Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Szlachta /bojarzy/ litewska w ciągu kolejnych lat i wieków przejęła język i kulturę polską, zachowując jednak swoją regionalną odrębność. Odrodzenie języka litewskiego w drugiej połowie XIX wieku zmusiło wielu ziemian do weryfikacji swojej przynależności narodowej.
Wprowadzenie chrześcijaństwa na Żmudzi przebiegało z wielkimi oporami i nawet wybuchały powstania antychrześcijańskie likwidowane przez wojsko Witolda. Brakowało księży znających język żmudzki lub litewski.
Najwięcej kapłanów przysyłano z Polski i Rusi i dopiero w roku 1417, zgodnie z wolą papieża Marcina V, ustanowiono Biskupstwo Żmudzkie w Worniach /Varniai/, a pierwszym biskupem został Maciej z Trok /Motiejus Trakiskis/, prawdopodobnie kapłan z Niemiec znający język litewski. Językiem kościelnym była łacina i język polski. Litwa na soborze w Konstancji wygrała proces o przynależność terytorialną Żmudzi, a w roku 1422 w drugim Pokoju Toruńskim po przegranej wojnie, w podpisanej umowie w Melnie, Krzyżacy odstąpili od wszelkich praw do Żmudzi.
Granicą między Litwą a państwem krzyżackim był Niemen.
Litwa utrzymała wąski dostęp do morza w okolicy Połągi (Palanga). Granica z Niemcami uległa zmianie dopiero 1923 roku, gdy w wyniku powstania zbrojnego przyłączono Kłajpedę do Republiki Litewskiej.
Główny ciężar utrzymania chrześcijaństwa i szerzenia oświaty podjęły klasztory, szczególnie jezuitów i benedyktynów: w Krożach /Kražiai/ i Cytowianach /Tytuvënai/. Słynny był klasztor Jezuitów w Krożach ze swoją filią Szkoły Wyższej w Wilnie, w której uczył znany poeta łaciński Sarbievijus /Sarbiewski/. Była to kuźnia wiedzy promieniująca na Żmudź. Po kasacji jezuitów klasztor objęli benedyktyni. Kroże zasłynęły swoim bohaterstwem w obronie przed rusyfikacją po powstaniu styczniowym. Ludność Kroż nie dopuściła do zamknięcia świątyni w roku 1892.
Pięknym zespołem barokowym jest klasztor w Cytowaniach (Tytuvënai).
Stolicą biskupstwa na Żmudzi przez lata były Wornie /Varniai/, gdzie urzędowało wielu znakomitych mnichów broniących tożsamości Żmudzinów, ich języka i kultury. Zasłynęli Giedrojciowie /Giedraitis/. Słynnym biskupem był Matiejus Valanćius, pisarz i obrońca idei abstynentizmu na Żmudzi i krzewiciel idei odrodzenia narodowego i literatury litewskiej. Wiele znanych rodów polsko-litewskich i żmudzkich miało swoje siedziby na Żmudzi, jak Tyszkiewiczowie w Połądze /Palanga/, Chodkiewiczowie w Kretyndze /Kretinga/, Ogińscy w Rytowie /Rietava/, Sapiehowie, Radziwiłłowie, Pacowie, Kiszkowie, Zabiełłówie i inni. W okresie międzywojennym XX wieku wielu potomków tych rodów uczęszczało do polskiego gimnazjum w Poniewieżu (Panëveţys). Jako studenci na Litwie i za granicą należeli do Korporacji Samogitia, co oznacza w języku łacińskim Żmudź. Mój teść również był członkiem tej Korporacji podczas studiów na wydziale weterynaryjnym Uniwersytetu w Brnie. Dumny był z Korporacji Samogitia i utrzymywał z jej władzami kontakty po ekspatriacji do Polski. Żmudź w okresie przynależności do Wielkiego Księstwa miała dużą autonomię.
Zwana była Księstwem Żmudzkim i nawet pod zaborem carskim była gubernią.
Biskupstwo w Wroniach /Varniai/ dotrwało do powstania styczniowego. W ramach kary za udział duchowieństwa w powstaniu przeniesiono biskupstwo do Kowna i dopiero po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku, w ramach reorganizacji prowincji kościelnej, utworzono biskupstwo w Telszach. Miasto to stało się stolicą Żmudzi.
Martyrologia Kościoła na Żmudzi nie skończyła się, a prześladowania wiernych i kapłanów trwały przez lata okupacji sowieckiej. Biskup Telsz /Vincentas Borisevicius/ ośmielił się zaprotestować wobec komunistycznych władz na ucisk Kościoła. W roku 1946 został rozstrzelany w więzieniu wileńskim na Łukiszkach. W roku 1998 odnaleziono ciało biskupa męczennika i uroczyście pochowano w katedrze w Telszach. Obecnie toczy się jego proces beatyfikacyjny.
W styczniu 2013 roku rozpoczęły się uroczyste obchody 600-lecia Chrztu Żmudzi. Pamiętając o wizycie Jana Pawła II na Górze Krzyży pod Szawlami i sanktuarium w Szydłowie /Šiluva/ zaproszono obecnego papieża Benedykta XVI na uroczystości Jubileuszowe.
Obecnie na Żmudzi toczy się walka o nauczanie języka żmudzkiego w szkołach oraz o szerszą autonomię.