I.    

Historia późniejszego miasta sięga trzeciej dekady XIII w., gdy Zakon Krzyżacki z terenów Ziemi Chełmińskiej rozpoczął terytorialną ekspansję na północ wzdłuż Wisły i brzegami Zalewu Wiślanego dotarł ok. 1240 r. do miejscowości Bałga, zamieszkałej przez plemiona pruskie. Tutaj Krzyżacy wybudowali swój pierwszy zamek a potem kościół. Ruiny tych budowli przetrwały do naszych czasów. Zakon zamierzał dalej podbijać położone na północ i północny wschód ziemie Sambii i Natangii.

Dlatego też władze Zakonu  reprezentowane przez mistrza krajowego Heinricha von Wida po negocjacjach z biskupem nowoutworzonej diecezji sambijskiej, odpowiedzialnym za misje wśród pogan w krainach bałtyjskich zadecydowały o budowie zamku i miasta przy ujściu rzeki Pregoły do Zalewu. Pregoła (Pregore, Preger) w odległości 9 km od ujścia rozgałęzia się na Pregołę północną (Sambijską, Nową) i południową (Natangijską, Starą). Pomiędzy nimi znajdowały się wyspy: Lomse, Knipaw i Laak). W 1255 r. osada otrzymała przywilej lokacyjny według prawa lubeckiego. Powstał tu pierwszy kościół pw. św. Mikołaja i osada zaczęła odgrywać ważną rolę militarną i handlową w rejonie Morza Bałtyckiego. W styczniu tego roku Krzyżacy wyruszyli stąd wyprawą misyjno – łupieżcą na tereny Sambii. Przewodził im król czeski Przemysław Ottokar II. Prawdopodobnie na jego cześć osadę miejską zaczęto nazywać Królewcem. (według Jana Długosza Królowgrodem lub Królewską Górą – Regimontii). Tworzącą się osadę podzielono między Zakon i biskupstwo sambijskie. Zaczęli się tu osiedlać przybysze z ziem niemieckich, głównie z Lubeki oraz ochrzczona ludność miejscowa. W 1266 r. Krzyżacy ponieśli poważną klęskę w bitwie ze Żmudzinami i Litwinami nad rzeką Darbą, co wywołało powstanie ogólnopruskie. Ostatecznie Prusowie zostali pobici w 1273 r. Ważną datą w historii miasta jest 28 luty 1283 r., kiedy to mistrz krajowy Zakonu Konrad von Tierberg oficjalnie wręczył zasadźcy Gedkowi z Dobrzynia dokument nadający osadzie chełmińskie prawa miejskie. Dotyczyły one Starego Miasta (część osady). Sąsiadujące z nim osady: Lipnik otrzymał prawa miejskie w 1300 r., a Knipawa w 1327 r. Stare Miasto i Knipawa weszły w skład organizacji handlowej miast nadbałtyckich zwanej Hanzą.

II.    

W XIV w. miasta królewieckie (Stare Miasto, Knipawa i Lipnik) stały się bazą wypadową Krzyżaków w ich zbrojnych wyprawach na ziemie litewskie. W 1370 r. pod Rudawą pobili oni wojska synów Giedymina – Olgierda i Kiejstuta. W początku XV wieku w bitwie pod Grunwaldem 15 lipca 1410 r. w ramach wojsk zakonnych wzięła udział chorągiew królewiecka (zdobyta przez Polaków jej znak – chorągiew znajduje się w kaplicy św. Stanisława w katedrze wawelskiej). Po polskim zwycięstwie król Władysław Jagiełło nadał w 1411 r. księciu Witoldowi Prusy Dolne z Królewcem, Bałgą i Pokarminem nie zrzekając się swego zwierzchnictwa. Po chrzcie Litwy idea misji wśród pogan w tej części Europy straciła sens. Zakon Krzyżacki był w miastach regionu postrzegany jako obce ciało. Dlatego też one starały się od niego uniezależnić. 21 lutego 1440 r. w Elblągu przedstawiciele 7 większych miast, 12 mniejszych i miejscowego rycerstwa utworzyli Związek Pruski (zatwierdzony w Kwidzynie), jako organizacją niezależną od Zakonu. W 1453 r. w Toruniu powołano Tajną Radę Związku Pruskiego pod przewodnictwem Jana Bażyńskiego (w jej skład weszli przedstawiciele Starego Miasta i Knipawy), która wypowiedziała posłuszeństwo Krzyżakom, a w styczniu następnego roku wypowiedziała im wojnę i uchwaliła akt poddania się Polsce. W Prusach wybuchło powstanie. Również miasta królewieckie starały się pozbyć Krzyżaków. Delegacja Związku Pruskiego zwróciła się w Krakowie do króla Kazimierza Jagiellończyka z petycją o włączenie Pomorza Gdańskiego, Ziemi Chełmińskiej i całych Prus do Królestwa Polskiego. W marcu 1454 r. król polski odpowiadając na prośbę szlachty i mieszczaństwa przywilej inkorporacyjny wcielając do Polski ziemie: pruską, chełmińską, królewiecką, elbląską i Pomorze. Nadał on tym ziemiom szerokie przywileje. Wojewodą królewieckim mianował Ścibora Bażyńskiego. Formalny akt poddania się Polsce wystawiono 15 kwietnia 1454 r. w Toruniu. Został on zatwierdzony także przez Stare Miasto i Knipawę. Ich burmistrzowie uroczyście wyrzekli się władzy Zakonu i złożyli przysięgę na wierność polskiemu królowi. Władze tych miast zdobyły większe uprawnienia i przywileje gospodarcze, posiadłości ziemskie i swobodę w decyzjach samorządowych. Należy podkreślić, że w tym czasie Polska toczyła z Zakonem wojnę trzynastoletnią (1454 – 1466). Ze względu na różne nastroje wśród mieszkańców miasta jego władze domagały się przybycia króla polskiego. Wysłał on w swoim imieniu kanclerza koronnego Jana z Koniecpola. 19 czerwca oddano jemu wszelkie honory, a gdy zasiadł na przygotowanym tronie, złożono hołd i osobiste przysięgi wierności Polsce. Burmistrzowie Starego Miasta, Knipawy i Lipnika weszli w skład powołanej przez króla polskiego Rady Pruskiej. W roku następnym Krzyżacy w jednej z kampanii wojennych zmusili Królewiec do uznania swojego zwierzchnictwa. Ale już w czerwcu 1457 r. siedziba władz Zakonu w Malborku przeszła w polskie władanie. Wielki mistrz Zakonu przeniósł się do Królewca. W marcu 1459 r. w czasie pertraktacji w Chełmnie Związek Pruski tytułując króla polskiego „panem i zwierzchnikiem Prus” domagał się oddania Polsce Królewca, Kłajpedy, Prus Dolnych i Pomorza, pozostawiając Krzyżakom Sambię. W tym czasie na terenach pruskich toczyły się ze zmiennym szczęściem walki wojsk polskich z Zakonem. W grudniu 1463 r. ze względu na złą sytuację militarną wielki mistrz Bernard Szumborski zawarł rozejm z Polską. Wiosną następnego roku mieszkańcy Królestwa i ziemi sambijskiej  wystąpili przeciwko Zakonowi, domagając się zawarcia pokoju z Polską. Zmagania militarne i polityczne zakończył pokój toruński w 1466r.

III.    

Na przełomie XV i XVI wieków za czasów wielkiego mistrza Fryderyka Saskiego pod wpływem humanistycznych prądów renesansu dyscyplina w Zakonie ulegała systematycznemu osłabieniu. Nie przestrzegano też podstawowych ślubów zakonu rycerskiego. Jego następca Albrecht von Hohenzollern ulegając wpływom Reformacji zapoczątkowanej w 1517 r. przez Marcina Lutra (rozłam w Kościele – tzw. schizma zachodnia), postanowił w 1523 r zsekularyzować Zakon. Przyjął „wiarę luterańską” opierając się na naukach rozłamowych kaznodziei działających w Królewcu. Państwo Zakonne (Prusy Zakonne) zostały przekształcone w księstwo świeckie – Prusy Książęce. Sam siebie mianował księciem, władcą Prus. 10 kwietnia 1525 r. książę Albrecht złożył królowi polskiemu Zygmuntowi I Staremu hołd lenny w Krakowie. Przyjął od króla proporzec z herbem Prus (czarny orzeł z koroną na szyi i literą „S” na piersiach). Oficjalnie Albrecht został „księciem na Prusach”. Prusy Książęce stały się dziedzicznym lennem Albrechta. Wyrazem suwerenności Polski nad Prusami było prawo ich mieszkańców apelacji do króla polskiego.

28 maja tego roku polscy komisarze królewscy w kościele staromiejskim w Królewcu wprowadzili księcia Albrechta w posiadanie lenna pruskiego i zaprzysiężyli jego na wierność polskiemu królowi. W tym też roku nowi kaznodzieje luterańscy podburzali mieszkańców i sambijskich chłopów do wystąpień przeciw bogactwu kleru katolickiego. Rozruchy te miały tło ekonomiczne i społeczne, gdyż były skierowane przeciwko jakiejkolwiek władzy. Książe Albrecht stłumił siłą te wystąpienia. W 1542 r. doceniając rolę nauki dla rozwoju miasta i kraju otworzył w Knipawie szkołę partykularną, zatrudniając w niej uczonych z Polski, Niemiec i Litwy. Pierwszym rektorem został Abraham Kulawieć, uczeń Erazma z Rotterdamu. 17 sierpnia 1544 r. książę powołał uniwersytet, wzorując się na uniwersytecie wirtemberskim. Dożywotnim rektorem został profesor retoryki Georg Sabinius. Nauka była tu początkowo bezpłatna. Nowy uniwersytet w Królewcu nie otrzymał praw nadawania stopni akademickich. Dopiero w 1560 r. król polski Zygmunt II August, jako suzeren księcia nadał tej uczelni takie same przywileje, jakie posiadała Akademia Krakowska. Doktorzy z Albertyny (potoczna nazwa uniwersytetu królewieckiego) otrzymali prawo habilitacji w Polsce. Gmach uniwersytetu wzniesiono wschód od katedry staromiejskiej (już wtedy luterańskiej). W pierwszych latach na uczelni trwały dysputy między uczonymi katolickimi i luterańskimi. Książę Albrecht ogólnie był lojalnym lennikiem Polski. Chcąc utrzymać swe  miejsce w senacie Rzeczypospolitej i status samodzielnego Księstwa Pruskiego prowadził prapolską politykę kulturalną. Jednak myślał o pełnej niezależności księstwa w przyszłości.

Na uniwersytecie w Królewcu studiowali i wykładali również Polacy. Z uczelnią byli związani: Jan Kochanowski (parafrazował tu literacko Psalmy Dawida, w tym utwór zwany hymnem „Czego chcesz od nas Panie”), Mikołaj Rej, Andrzej Frycz Modrzewski i inni twórcy epoki renesansu). W mieście od XIV wieku osiedlali się Polacy – mieszczanie, rzemieślnicy itp. Po reformacyjnym przełomie uczeni i kaznodzieje kalwińscy i luterańscy z Polski jak Jan Wnoroniusz i Jan Seklucjan zaczęli odgrywać znaczącą rolę. Polscy luteranie przejęli kościół pw. św. Mikołaja na Kamiennej Grobli a litewscy kościół pw. św. Elżbiety.

Wówczas w Starym Mieście powstała Ulica Polska, której nazwa utrzymała się aż do lat 30. tych XX w. W połowie XVI w. Królewiec liczył ok. 15 tys. mieszkańców. Miasto rozwijało się systematycznie dzięki handlowi. Tutaj kupcy transportowali towary drogą wodną: rzeką Niemen, kanałami Fryderyka i Ogińskiego oraz drogą lądową: z Rygi przez Kłajpedę Libawę, z Wilna przez Kowno i Wystruć, z Grodna przez Augustów i Ełk, z Podola przez Łuków, z Warszawy przez Szczytno i Bartoszyce, z Poznania przez Grudziądz, Elbląg, Braniewo. Handlowano zbożem, skórami, popiołem, rybami, smołą, drewnem, olejem, żelazem, wódką farbami itp. Z początkiem XVII w. handel realizowany w mieście funkcjonował z różnym natężeniem w zależności od sytuacji politycznej w regionie, krajach sąsiednich i księstwie.

IV.    

Po śmierci księcia Albrechta władzę objął Albrecht Fryderyk, ale ze względu na jego chorobę w jego imieniu rządzili regenci: Jerzy Fryderyk, Joachim Fryderyk i Jan Zygmunt.

W 1618 r. po śmierci Albrechta Fryderyka Prusy Książęce zawarły unię personalną z Brandenburgią. Władcami zostali kolejno Jan Zygmunt i Jerzy Wilhelm. W 1640 r. władzę objął Fryderyk Wilhelm, jednocześnie Wielki Elektor (książę uprawniony do kandydowania na tron cesarski). On to samowolnie sprzeciwiając się Polsce, wykorzystując wojnę polsko – szwedzką zawarł w 1656 r. w Królewcu traktat z królem Karolem Gustawem i został jego lennikiem, otrzymując dodatkowo w lenno biskupstwo warmińskie. Tym samym złamał przysięgę lenną wobec Polski i przyjął w lenno ziemię należącą do Polski. Po zwycięstwie wojsk polskich nad Brandenburgią władze Królewca postanowiły poddać się Polakom. Ostatecznie Wielki Elektor, popierany przez Austrię zawarł w czerwcu 1657 r. traktat pokojowy z Polską w Welawie (miasto położone na południowy – wschód od Królewca). Za cenę wystąpienia przeciwko Szwecji u boku Polski uzyskał on od króla polskiego Jana Kazimierza, prowadzącego wojnę ze Szwecją, zrzeczenie się przez Polskę praw suwerena wobec Prus Książęcych. Traktat ten został potwierdzony we wrześniu w Bydgoszczy, stąd jego nazwa – traktat welawsko – bydgoski. Zobowiązywał on Elektora do opuszczenia jego wojsk terytorium Polski, zniesienie barier celnych w handlu. Elektor przestał być lennikiem Rzeczypospolitej. Prawo do dziedziczenia Prus Książęcych uzyskali potomkowie księcia elektora w linii prostej. Za przystąpienie do wojny ze Szwecją władca Prus otrzymał w lenno Ziemię Lęborską i Bytowską. W 1658 r. król Jan Kazimierz zwolnił poddanych Prus Książęcych z przysięgi wierności na rzecz króla i Polski. Stanom pruskim traktat ten gwarantował dotychczasowe przywileje. W samym Królewcu książę rozbudował umocnienia obronne, wprowadził cenzurę oraz ustanowił dla poddanych Trybunał Apelacyjny. Swoim namiestnikiem mianował zdrajcę Polski z okresu „potopu szwedzkiego” księcia Bogusława Radziwiłła. W wyniku tych posunięć Elektor stał się władcą absolutnym. Wobec takiej sytuacji w mieście i rejonie narastała opozycja stanów pruskich. Wystąpiły one w 1661 r. przeciwko władcy, żądając powrotu do ustaleń traktatu krakowskiego z 1525 r. i utrzymania dobrych stosunków z Polską. Z tym posłaniem do Krakowa przybyła delegacja królewiecczan. Król Jan Kazimierz w liście do mieszkańców Królewca, odczytanym w katedrze w Knipawie uznanie suwerenności Elektora tłumaczył trudną sytuacją polityczną, obiecując w przyszłości przywrócić swą zwierzchność nad Księstwem. Wówczas książę Bogusław jako namiestnik Elektora złamał królewiecką opozycję. Niestety król Jan Kazimierz potwierdził swe zobowiązania wobec Elektora podjęte w Welawie. Ale obiecał, że będzie konsultował się z przedstawicielami stanów. W październiku, 1663 r. na zamku w Królewcu hołd księciu oddała szlachta, urzędnicy i przedstawiciele miast pruskich. Przywódcy opozycji zostali skazani i wtrąceni do więzień. W 1690 r. nowy elektor książę Fryderyk III odebrał w mieście hołd stanów pruskich. On sam usilnie starał się o koronę królewską u cesarza niemieckiego. Cesarz Leopold I Habsburg (dynastia austriacka) wyraził zgodę na koronację „króla w Prusach” księcia elektora. Taki zapis oznaczał, że będzie on królem na ziemi znajdującej się poza granicami Rzeszy Niemieckiej.

V.    

Uroczystość koronacji księcia elektora odbyła się z wielkim przepychem na zamku w Królewcu 18 stycznia 1701 r. Jako pierwszy król w Prusach przybrał on imię Fryderyka I. Aby podkreślić swą niezależność od Kościoła sam sobie nałożył koronę, a potem swej małżonce. Nastała era Królestwa Pruskiego. Król przyjął hołd stanów, a w kościele zamkowym został namaszczony przez biskupa kalwińskiego. Wydał wielką ucztę, ogłosił amnestię, a Albertyną podniósł do rangi królewskiego uniwersytetu. Swoją zaś siedzibę przeniósł do Berlina. Następca król Fryderyk Wilhelm I zapoczątkował reformę ustroju miast. W jej wyniku zostało połączone Stare Miasto, Knipawa i Lipnik w jeden organizm miejski – Królewiec (Königsberg) Jednocześnie król nadał mu nowy herb, uwzględniający herby poprzednie miast scalonych. Oficjalna uroczystość nastąpiła 13 czerwca 1724 r. Urzędowa miasta brzmiała: Królewsko – Pruskie Miasto Rezydencjonalne Królewiec (Königsberg). Miasto liczyło wówczas ok. 35 tys. mieszkańców. Nowy magistrat obradował w knipawskim ratuszu, a sąd w ratuszu staromiejskim. Król zatwierdzał wszystkich urzędników utrzymując pełnię władzy nad miastem. Stworzono silną policję miejską, ukrócono korupcję, ale państwowy centralizm osłabił działania obywatelskie. Gdy wybuchła wojna siedmioletnia w 1757 r. za panowania Fryderyka II Wielkiego Prusy i Anglia wystąpiły przeciwko Austrii, Rosji i Szwecji. W sierpniu w bitwie pod Jagarzewem wojska rosyjskie odniosły zwycięstwo.

W grudniu tego roku caryca Elżbieta ukazem wcieliła księstwo do Imperium Rosyjskiego jako prowincję Prusy Wschodnie zachowując ich ustrój prawny i własnościowy. W styczniu następnego roku do Królewca wkroczyli Rosjanie. Władze i mieszczanie złożyli hołd wierności cesarzowej. W przestrzeni publicznej, w urzędach i korespondencji orły pruskie zastąpiono rosyjskimi. Absolutystyczny system władzy nie uległ zmianie. Stosunki nowej władzy z mieszkańcami układały się poprawnie. Do życia publicznego wprowadzono nowe rosyjskie obyczaje. Gubernatorem „Królestwa w Prusach” został gen. hr. Nicolaus von Korff.

Ożywiły się kontakty z Petersburgiem, Rygą i Mitawą. Polski kościół zamieniono na cerkiew.

Rozwijał się handel z Inflantami, Litwą i Kurlandią. Zmorą miasta stały się nałożone przez Rosjan kontrybucje i wprowadzony obowiązek służby wojskowej. Po śmierci Elżbiety car Piotr III w maju 1762 r. zawarł pokój z królem Fryderykiem II. Wówczas to królewiecczanie usunęli dwugłowe orły. Ale po zdetronizowaniu cara, gdy władzę w Rosji objęła Katrzyna II pokój został unieważniony i ponownie przywrócono władztwo rosyjskie. W wyniku ustaleń pokojowych w następnym roku do Królewca wkroczyło wojsko pruskie. Warto podkreślić, że w tamtych czasach nie istniało silne poczucie narodowe i uznawano pojęcie zdrady wobec panującego, a nie zdrady narodowej. Końcówka XVIII w. i początek XIX w. to okres znacznego rozwoju kulturalnego i intelektualnego Królewca. Filozof, logik Immanuel Kant, z Królewca, filozof Johann Herder z Morąga, pisarz i filozof Johann Hamann z Królewca, historyk Daniel Arnoldt z Królewca, historyk Friedrich Bock z Królewca, bibliofil Georg Pisanski z Pisza, redaktor i historyk Ludwig von Baczko z Ełku to tylko niektóre nazwiska luminarzy i uczonych związanych z miastem. Literatura piękna nie była tutaj mocno obecna. Muzyka kształtowała się głównie w parafiach poprzez organistów i kantorów kościelnych. W mieście kwitła działalność wydawnicza tak bieżąca, jak i naukowa. Księgarnie Gottlieba Hartanga i Johanna Kantera rozpowszechniały prasę, książki i pisma naukowe. Wydano ponad tysiąc tytułów w języku niemieckim i kilkaset w innych. Oprócz uniwersytetu działały szkoły powszechne i średnie o różnych poziomach nauczania. Były to lata prawdziwego rozkwitu miasta w sferze myśli i sztuki. Niebagatelną rolę odegrała tu praca i dzieła Immanuela Kanta. Na przełomie wieków miasto liczyło ok. 50 tys. mieszkańców. Warto wspomnieć o działających tu prawdziwych przyjaciołach Polski i Polaków, jakimi byli: poeta i publicysta Zacharias Werner i literaturoznawca Ernst Hoffmann, obaj z Królewca.