U schyłku dwudziestolecia Pierwszej Niepodległości (1918-1940), w 1940 roku, do prawosławia przyznawała się jedna piąta Estończyków, czyli około 210.000 wiernych, skupionych w 156 parafiach, w których posługiwało 3 biskupów, 131 księży, 19 diakonów. W skład Kościoła wchodziła Ławra Peczorska, której namiestnikiem w latach 1918-1924 był arcybiskup rewelski, a potem biskup peczorski oraz dwa klasztory w Narwie i Kuremäe. Postulatorium, czyli kursy przedwstępne odbywały się w Rewlu, a seminarium duchowne działało w Peczorach. Kościołowi merytorycznie podlegała Katedra Teologii Prawosławnej na Uniwersytecie w Dorpacie.
Z racji tego, że Kościół luterański był silnie zniemczony i trudno było w nim od razu osłabić dominację Niemców, część estońskich narodowców skupiła się na Kościele prawosławnym, który jako lokalny można było moderować. Ponadto „żelazna kurtyna” oddzielająca Estonię od ZSRR ograniczała wpływy, spacyfikowanego zresztą przez komunistów, Patriarchatu Moskiewskiego.
Doskonalono księgi liturgiczne w języku estońskim, próbowano naturalizować niektóre rosyjskie, ale związane z życiem religijnym, obyczaje. Na prawosławie z luteranizmu przeszedł prezydent Konstantin Päts (1874-1956). Jego brat Nicolai został protojerejem. W 1936 roku objął estońską parafię, której powierzono sobór katedralny pw. św. Aleksandra Newskiego w Rewlu, przenosząc parafię rosyjską do soboru pw. św. Symeona i prorokini Anny (Püha Siimeoni ja Naisprohvet Hanna kirik) z 1755 roku przy ul. Altri 7. Było to kompromisowe rozwiązanie, toczącego się od 1922 roku konfliktu związanego z górującym nad stolicą soborem katedralnym z 1900 roku, wybudowanym w, symbolizującym rosyjski imperializm, stylu bizantyjsko-ruskim. Estońscy nacjonaliści żądali zburzenia tej świątyni, powołując się na zburzenie soboru pw. św. Aleksandra Newskiego wzniesionego w 1912 roku na Placu Saskim w Warszawie, a zburzonego, między innymi za sprawą 15.000 kontrolowanych wybuchów, w latach 1924-1926.
Zdecydowana obrona świątyni prowadzona przez wiernych i duchownych obu prawosławnych nacji, a także luteran, wsparta przez opinię międzynarodową, zapobiegła jednak dewastacji. Niemniej zdarto, rzucające się w oczy i symbolizujące – według opinii nacjonalistów – carat, złote pokrycie kopuł. W stolicy zburzono jednak rosyjskie prawosławne kaplice przed Dworcem Bałtyckim 1 i na Ruskim Rynku oraz pomnik cara Piotra I.
Walka o zachowanie świątyni jednoczyła prawosławnych Estończyków i Rosjan, ale za to dzieliła ich walka o majątek Klasztoru Pskowsko-Peczorskiego pw. Zaśnięcia Bogarodzicy. W lutym 1928 roku Synod Prawosławnej Metropolii Estońskiej zażądał od namiestnika klasztoru, a zarazem biskupa peczorskiego Ioanna (Bulin) przekazania klasztornego majątku na własność Synodu. Biskup, zakonnicy i wierni Kraju Peczorskiego nie zgodzili się z tą decyzją, traktując ją jako pogwałcenie tradycji. Wówczas to w czerwcu 1932 roku, obradujący w Rewlu Sobór, głosami estońskiej większości odwołał biskupa Ioanna z katedry peczorskiej, powierzając mu wakującą akurat katedrę narwską. Z racji opozycyjnych działań biskupa w grudniu 1932 roku odesłano go na emeryturę i suspendowano. Wówczas wyjechał on do Belgradu. 18 października 1940 roku został aresztowany przez bolszewików i prawdopodobnie rozstrzelany. Miejsce jego pochówku nie jest znane. Biskupem narwskim i izborskim został autentyczny Rosjanin Paweł (Dmitrowskij. W 1933 roku biskupem peczorskim został Mikołaj (Leisman), co zmieniło proporcję w kolegium biskupim na rzecz Estończyków.
U schyłku Pierwszej Niepodległości napięcia między dwoma nacjami w łonie jednego Kościoła prawosławnego, notabene podsycane przez agenturę radziecką, wzmogły się, prowadząc do dalszej perspektywie do rozłamu Kościoła na dwie części.
Podczas pierwszej okupacji sowieckiej w latach 1940-1942 EAKP zdelegalizowano, zmuszając Synod do zwrócenia się 23 września 1940 roku do Patriarchatu Moskiewskiego o ponowne przyjęcie z zachowaniem samodzielności z 1920 roku oraz bez zmian hierarchii. 31 maja 1941 roku Patriarcha Moskiewski ogłosił przyjęcie EAKP pod swoją jurysdykcją, a władze radzieckie znacjonalizowały majątek Kościoła. Utworzono Nadbałtycki (Pribałtyjskij Ekzarchat), w skład którego – oprócz dwóch diecezji estońskich – wchodziły dwie diecezje łotewskie. Eparchą został biskup wileński Siergiej (Wizniesiewskij), lecz podczas okupacji niemieckiej w latach 1942-1944 znów przywrócono Kościołowi autonomię w ramach Patriarchatu Konstantynopolskiego (rejestracja w Reichskomissariat Ostland 29 września 1941 roku).
Metropolita Aleksander (Paulus) współpracował w miarę możliwości z okupacyjnymi władzami niemieckimi, które choć nie pozwoliły mu odprawiać nabożeństw w soborze katedralnym pw. św. Aleksandra Newskiego w Rewlu, to jednak służył on w stołecznym soborze pw. Przemienienia Pańskiego (Tallinna Issanda Muutmise kirik).
Biskup narwski i izborski Paweł (Dmitrowskij) za zgodą władz niemieckich pod koniec 1942 roku oddzielił swoją diecezję od metropolii rewelskiej.
Spór rosyjskości z łotewskością, ale też mariaż
Ciągła migracja Rosjan na Inflanty oraz akcja rusyfikacyjna wypierała języki rodzime z Cerkwi łotewskiej, która w odróżnieniu od estońskiej nie wiązała się silnie z narodowością łotewską. Wprowadzano nowe obyczaje okołoreligijne. Duchowość rosyjska dominowała u wiernych nad duchowością łotewską, Coraz częściej mówiło się o Łotyszach prawosławnych: „Łotysz z urodzenia, Rosjanin według duszy”.
Tak też siebie określał pierwszy łotewski święty prawosławny, arcybiskup ryski Janis Pommers (1876-1934). Wywodził się on z owego sławnego „zaciągu chłopskiego” z połowy XIX wieku. Pradziadek przyszłego świętego jako „lider rebelii” został bowiem pochowany za ogrodzeniem cmentarza luterańskiego.
Dzieciństwo Janisa upłynęło na pomocy rodzicom przy pracach w gospodarstwie. Pierwszym obowiązkiem chłopca było wypasanie owiec. Czytania i pisania nauczył się od ojca. Nieprzeciętne zdolności Janisa spowodowały, iż rodzice posłali go do miejscowej szkoły cerkiewnej, a następnie w 1891 roku do seminarium duchownego w Rydze. Dzięki dobrym wynikom w nauce zaczął otrzymywać stypendium, co pozwoliło mu utrzymywać się bez jakiejkolwiek pomocy ze strony rodziców. Powracał jednak do nich na każde wakacje, aby pomagać w gospodarstwie.
W 1897 roku po ukończeniu seminarium z najlepszymi wynikami Janis nieodwołalnie postanowił, że zostanie duchownym. Chciał kontynuować naukę w wyższej szkole teologicznej, jednak nie było to od razu możliwe z powodu reorganizacji systemu kształcenia. Został więc nauczycielem w szkole powszechnej. Ucząc innych sam jednocześnie przygotowywał się do egzaminów w Kijowskiej Akademii Teologicznej. W 1899 roku był lektorem (cztiec) w cerkwi w Lipawie.
W 1900 roku Janis udał się do Kijowa, gdzie zdał egzaminy wstępne. Wykładowcy oraz studenci akademii od razu zwrócili uwagę na szczególny charakter młodzieńca. Znakomicie radzący sobie ze wszystkimi przedmiotami, Janis był też wzorem skromności. Nie przypadkiem zyskał sobie wśród kolegów pseudonim „mnicha”. Podczas studiów dojrzała w nim decyzja poświęcenia się życiu klasztornemu, co nastąpiło w 1903 roku. Święcenia kapłańskie miały miejsce w 1904 roku.
Kariera duchowna J. Pommersa, to oprócz pracy wykładowcy seminaryjnego, w tym w Wilnie, różne funkcje biskupie. Chirotonia na biskupa słuckiego, wikariusza Diecezji Mińskiej, odbyła się w 1912 roku w soborze pw. Świętej Trójcy w Petersburgu. Potem były wikariaty biskupie w Odessie i samodzielny ordynariat w Priazowsku, wikariat w Twerze i ordynariat w Pienzie. Ta kariera w głębi Rosji była świadomym procesem rusyfikowania duchownego obcego pochodzenia i jak wykazały pierwsze działania hierarchy zdała egzamin.
Znaczące zmiany w życiu arcypasterza przyniosły lata 1920-1921. 23 sierpnia l920 roku Sobór Łotewskiej Cerkwi Prawosławnej wybrał go ordynariuszem Diecezji Ryskiej. Moskiewski patriarcha Tichon początkowo nic chciał zgodzie sic na opuszczenie przez niego katedry w Pienzie, nic mogąc znaleźć godnego następcy. Poza tym z odejściem arcybiskupa nie chcieli pogodzić się wierni diecezji. Dopiero w lipcu 1921 roku, po kolejnych prośbach ze strony Łotewskiej Cerkwi Prawosławnej, której 19 marca 1929 roku udzielono samodzielności, patriarcha uległ. Udzielił błogosławieństwa „mężowi walki” - jak go wówczas nazwał - na objęcie diecezji ryskiej, a Synod Biskupów RPC przyznał „szeroką kanoniczną samodzielność” Cerkwi prawosławnej na Łotwie, ale też w Estonii, Litwie i Polsce. Patriarcha moskiewski, nie mogąc z uwagi na bolszewickie prześladowania skutecznie sprawować swej jurysdykcji, nie chciał blokować rozwoju Cerkwi poza ZSRR.
Biskup Janis po przybyciu do Rygi energicznie zajął się organizacją życia eklezjalnego, doprowadzając do legalizacji Cerkwi w 1926 roku. Postawą zdecydowanego bojownika ze złem oraz głęboką wiarą zjednał sobie wiernych, zarówno Rosjan, jak i Łotyszy. Skupiając się na życiu religijnym, zaprzeczył negatywnej ocenie władz republiki, że Cerkiew prawosławna jest „zakamuflowaną organizacją rosyjską”. Nie godził się na autokefalizację Cerkwi, co miało miejsce w Estonii. W 1926 roku arcypasterz został wybrany posłem, jednym z pięciu przedstawicieli mniejszości rosyjskiej w łotewskim parlamencie. W 1935 roku Rosjanie stanowili 10,5 procent mieszkańców Łotwy czyli 206.400 2. Niemal połowę tej liczby stanowili starowierzy, w zasadzie apolityczni i nie wiążący się z Rosją jako państwem. Drugą połowę tworzyli związani z prawosławiem byli carscy urzędnicy, nauczyciele i wojskowi oraz kupcy i przemysłowcy. W życiu społeczno-politycznym rolę lidera mniejszości rosyjskiej odgrywał właśnie arcybiskup Janis Pommers 3, który w ten sposób eksponował rosyjskość prawosławia, choć sam był Łotyszem 4. Rosjanie prawosławni w dużym procencie popierali socjaldemokrację, a niektórzy nawet komunistów, co spowodowało, że znaczna część inflanckich Rosjan z zadowoleniem przyjęła okupację radziecką w 1940 roku. J. Pommers jako konserwatysta z przekonania próbował zwalczać te tendencje. Zarówno w życiu publicznym, jak i podczas nabożeństw w świątyniach wykorzystywał swój nieprzeciętny talent oratorski. Na niwie parlamentarnej konkurował z wybitnym posłem starobrzędowym Mielietijem Archipowiczem Kalistratowem (1896-1941), który z kolei skłaniał się ku socjaldemokracji. Ulubionym tematem kazań biskupa była idea Świętej Rusi. Znane jest jego natchnione kazanie wygłoszone w ryskim soborze w dniu pogrzebu w Moskwie patriarchy Tichona.
Arcybiskup Jānis odgrywał ważną rolę w życiu cerkiewnym oraz politycznym Łotwy. Dzięki jego staraniom uchwalono w 1926 roku ustawę normującą stosunki Łotewskiej Cerkwi Prawosławnej z państwem. Zawierała ona m. in. szereg ważnych ustaleń, w tym gwarantowała subsydia państwowe. Hierarcha nie dopuścił do wywozu do ZSRR szeregu cerkiewnych utensyliów i innych zasobów. Za jego rządów odbudowano szereg świątyń, które zostały zniszczone w okresie I wojny światowej i zakończono budowę kilku innych. Odrodzono ryskie seminarium duchowne. W okresie zaledwie kilku lat liczba wiernych prawosławnych wzrosła o 20% oraz poświęcono 13 nowych świątyni.
Arcybiskup Janis jako mnich nie posiadał brata posługującego (kielejnik). Wynikało to w głównej mierze z obawy hierarchy o to, aby nic narażać innych osób na niebezpieczeństwo. Hierarcha pełnił bowiem funkcję pośrednika nielegalnych relacji z katakumbowym prawosławiem w ZSRR. Zarówno ta jego aktywność, jak i ataki na komunistów w łotewskim parlamencie oraz w kazaniach sprawiły, że posiadał wrogów, szczególnie wśród łotewskich nacjonalistów i łotewskich bolszewików. Konfrontacja z nimi doprowadziła ostatecznie do tragedii.
Prowadzący życie mnisze zwykle w zawilgoconej celi w podziemiach ryskiego soboru katedralnego pw. Narodzenia Chrystusa arcybiskup Janis chorował na reumatyzm. Z powodu choroby na pewien czas wyjeżdżał do swojej daczy położonej za Rygą w Ozolinikalne nad jeziorem Kisz (Kįšezers). Przebywał tam również jesienią 1934 roku. Nocą z 11 na 12 października wdarło się do jego domu kilku napastników. Poszukując zapewne jakichś dokumentów i nie mogąc ich odnaleźć, przywiązali arcybiskupa do warsztatu stolarskiego (arcybiskup lubił w wolnych chwilach majsterkować) i poddali go torturom. Nie uzyskawszy niczego, w celu zatarcia śladów zbrodni, podpalili dom. Jak stwierdzono podczas sekcji zwłok, gdy to nastąpiło arcypasterz jeszcze żył. Zbrodnia nigdy nie została wyjaśniona. Nie ustalono również jej sprawców. Podejrzenia padły na łotewskich nacjonalistów, którzy nie mogli zaakceptować opieki arcybiskupa nad rosyjską mniejszością. Podejrzewano też ambasadę radziecką, w której interesie było pozbycie się poplecznika katakumbowej Cerkwi w ZSRR. W zasadzie najbardziej prawdopodobną wydaje się właśnie tajna operacja NKWD, o czym świadczą typowe dla tej formacji ślady przesłuchiwania męczennika.
Zmasakrowane i nadpalone ciało męczennika zostało odziane w biskupie szaty i wystawione w katedrze. W pogrzebie hierarchy wzięło udział 100 tysięcy osób – około 25% mieszkańców stolicy Łotwy. Było wśród nich ponad 100 prawosławnych duchownych oraz reprezentanci innych konfesji. Kondukt żałobny odprowadził ciało władyki z soboru na Cmentarz Pokrowski. Na mogile wzniesiono kaplicę.
Rosyjska Cerkiew Prawosławna za Granicą zaliczyła arcybiskupa Jānisa do grona świętych jeszcze w l981 roku. Podobną decyzję podjął 3 maja 2001 roku Święty Synod Rosyjskiej Prawosławnej Cerkwi, który postanowił włączyć go do Soboru Nowych Męczenników i Wyznawców Rosyjskich. 24 września 2001 roku kanonizacji, jako swojego świętego lokalnego, dokonał Sobór Łotewskiej Cerkwi Prawosławnej Patriarchatu Moskiewskiego. Uroczystości kanonizacyjne, które odbyły się 25 września 2001 roku w soborze pw. Narodzenia Chrystusa w Rydze, zgromadziły wielu uczestników. Znalazła się wśród nich między innymi prezydent Łotwy Varia Viķe-Freiberga oraz kardynał rzymskokatolicki Jānis Pujats. Ze względu na związki hierarchy z Ziemią Białoruską (wikariat biskupi w Słucku) w 2002 roku imię jego zostało również włączone do Soboru Świętych Ziemi Białoruskiej.
Relikwie świętego, które nie poddały się upływowi czasu, zostały odsłonięte 17 lipca 2003 roku, a wcześniej, bo 25 września 2001 roku procesjonalnie przeniesione do soboru pw. Narodzenia Chrystusa, w piwnicy którego w latach 20. i 30. XX w. znajdowała się cela świętego. Jeszcze za życia prosił, aby po śmierci pochowano go właśnie tam.
Przypisy:
1 - Rosjanie w podbitych miastach bardzo często lokalizowali swoje cerkwie przed dworcami kolejowymi, aby podróżni mogli od razu, „poczuć się jak u siebie w domu”, no i oczywiście skorzystać z posługi duchowej.
2 - Istorija Łatwii XX wiek, red. Daina Beleire, Ilgvars Butvlis, Antoniis Zunda, Aivars Stranga, Inesis Feldmanis, Ryga 2005, Wydawnictwo Iumana, s. 204.
3 - Ibid., s. 205.
4 - Rusyfikacja światopoglądu to także przekonanie o wielkiej, wszechmocnej Rusi. Pewną jej odmianą jest „rusyfikacja sowietyzacyjna”, która dotknęła znaczną część narodów wcielonych do ZSRR. Choć niechętne Rosji jako takiej, a także komunizmowi, to jednak uznały ich dominację i oportunistycznie włączyły się w tworzenie „nowej rzeczywistości”. Dotyczy to także części polskich ekspatriantów (repatriantów), których rodziny były szykanowane w ZSRR, a oni po przyjeździe do Polski Ludowej wstępowali do PPR (potem PZPR) by następnie aktywnie uczestniczyć w „budowie socjalizmu”.