Położenie


Kilkanaście kilometrów na północ od miasteczka Wiżajny, ale już po stronie litewskiej, w województwie mariampolskim i powiecie wyłkowyskim leży inne miasteczko podobnej wielkosci – Wisztyniec (lit. Vištytis). Położone jest ono w pobliżu miejsca gdzie schodzą się granice 3 państw – Litwy, Polski i Rosji (obwodu kaliningradzkiego). W średniowieczu Wisztyniec leżał przy granicy Litwy i Państwa Zakonu Krzyżackiego, za I Rzeczypospolitej (1569–1795) tego pierwszego państwa i Prus Książęcych, w dobie zabirow rosji i Niemiec, w okresie międzywojennym (1918–1939) zaś u zbiegu Litwy, Polski i Niemiec (Prus Wschodnich).
Na zachód od miasteczka są wody Jeziora Wisztynieckiego, będącego w tym miejscu granicą Litwy i Rosji. Z jeziora tego wypływa rzeka Pissa będąca dopływem Pregoły. Po przeciwległej stronie Jeziora Wisztynieckiego widoczne są lasy tworzące Puszczę Romincką.


Historia

Według miejscowej tradycji miejscowość miała powstać już w XV w. przy rzece Pissie pod nazwą Tur, ale później została przesunięta do akwenu Wisztyniec (dzisiejsze Jezioro wisztynieckie) i od niego otrzymała nazwę. Zygmunt August w 1560 r. ufundowal tu pierwszy kościół, zaś przywilejem wydanym w Warszawie, w dniu 8 września 1570 r. nadal Wisztyńcowi prawa miejskie magdeburskie i jednorożca w herbie (biały koń na czerwonym tle ze złotym rogiem wychodzącym z czoła. Starosta wisztyniecki Krzysztof Jeśmian dokumentem z dnia 18 stycznia 1589 r. przeznaczył Żydom grunt na cmentarz i synagogę.
Zygmunt August nadal miastu przywilej na 4 jarmarki rocznie: w dziewiątą niedzielę po Wielkanocy, na Wniebowzięcie NMP (15 sierpnia), na św. Michała Archanioła (29 września) oraz na Boże Narodzenie (25 grudnia). Targi tygodniowe odbywały się w poniedziałki. Władyslaw IV w 1638 r. trzy spośród wymienionych wyżej jarmarków przeniósł na Niedzielę Palmową, św. św.  Piotra i Pawła (29 czerwca) i Wszystkich Świętych (1 listopada). Przyczyną zmiany tych terminów były odbywające się w tym czasie jarmarki w niedalekich Wiżajnach i Nowej woli. Król Michał Korybut Wiśniowiecki w 1670 r. nadal piąty jarmark na św. Jerzego (23 kwietnia), patrona krajów Wielkiego Księstwa Litewskiego, zaś August III z saskiej dynastii Wettynów w 1745 r. ustanowił jeszcze dwa inne na Zwiastowanie NMP (25 marca) oraz piątek po zakończeniu Oktawy Bożego Ciała.
Po III rozbiorze Polski w 1795 r. Wisztyniec znalazł się w zaborze pruskim, zaś w 1807 r. wszedł w skład Księstwa Warszawskiego. w latach 1815–1831 pozostawał w granicach Królestwa Polskiego (Kongresowego) i województwa augustowskiego. Po Powstaniu Listopadowym i likwidacji odrębności państwowej w stosunku do Cesarstwa Rosyjskiego województwo augustowskie przemianowano na gubernię suwalską. Gubernia ta na wschodzie i północy oparta była o lewy brzeg Niemna, obejmując także obecną, lewobrzeżną dzielnicę Kowna – Aleksotę. Do chwili obecnej także Litwini nazywają część byłej guberni suwalskiej należącej do ich kraju Suwalszczyzną (lit. Suvalkija), choć powinni używać nazwy Sudovia. W 1870 r. Wisztyniec utracił prawa miejskie jako wynik represji władz rosyjskich po upadku Powstania Styczniowego.
W końcu XIX stulecia Wisztyniec liczył 2500 mieszkańców. Przyszła I Wojna Światowa, a wraz z jej trwaniem upadek Imperium Romanowych okazał się nieuchronnym. Polacy i Litwini zaczęli myśleć o odbudowie własnych państwowości, szkoda że osobnych. Rozbiory Polski, brak ciągłości państwowej Rzeczypospolitej, wreszcie polityka zaborców "dziel i rządź" doprowadziła w latach 80. XX w. do odrodzenia narodowego Litwinów, objawiającego się w formie szowinizmu antypolskiego. Zgodne współżycie obu nacji będące wynikiem unii w Krewie, Horodle, a szczególnie w Lublinie (1569 r.), objawiające się we wzajemnym przenikaniu kultur zostało zburzone. W tej sytuacji do przewidzenia było, że rozgraniczenie terytoriów obu przyszłych państw rozbudzi konflikty między tymi narodami. Skrajnym przykładem tego była Akcja Żeligowskiego w październiku 1920 r., polegająca na odbiciu Wilna z rąk Litwinów i przyłączenia go do Rzeczypospolitej Polskiej. Konflikty nie ominęły także Suwalszczyzny. Chociaż Wisztyniec zamieszkały był w dużej części przez Litwinów, to jednak żywioł polski był tu dobrze zorganizowany. W grudniu 1918 r. tutejsi Polacy podjęli samorzutnie akcję mającą na celu odłączenie gminy Wisztyniec od powiatu wyłkowyskiego i przyłączenie jej do powiatu suwalskiego i tym samym do Rzeczypospolitej Polskiej. W tej sprawie w początkach stycznia 1919 r. za pośrednictwem Rady Okręgu Suwalskiego wysłali pismo do rządu polskiego – podpisane przez ponad 1000 osób – z prośbą o przyłączenie Wisztyńca do Polski. Powołali nawet komitet miejski i w styczniu 1919 r. wybrali wójta, którym został Polak Józef Kałwajć. Jak się można domyślać, Litwini nie przyglądali się biernie poczynaniom naszych rodaków. Również i oni powołali swój komitet gminny, podporządkowany władzom powiatowym z Wyłkowyszek. Ten stan dwuwładzy, w dodatku podlegającej różnym państwom nie mógł trwać długo. Naczelnik powiatu wyłkowyskiego 10 maja 1919 r. wydał rozporządzenie nakazujące rozwiązanie się polskiemu komitetowi miejskiemu i przekazanie swoich prerogatyw oraz dokumentów litewskiemu komitetowi gminnemu. Decyzja litewskiego naczelnika powiatu z Wyłkowyszek została poparta pojawieniem się w Wisztyńcu uzbrojonej milicji litewskiej. Te pociągnięcia ostatecznie zdecydowały o pozostawieniu Wisztyńca w składzie Republiki Litewskiej, aczkolwiek w odległości kilku kilometrów od granicy polskiej, na wysokości naszych Wiżajn. Rozpoczął się bezwzględny proces lituanizacji. Wisztyniec jako miejscowość leżąca w pasie przygranicznym nie mógł posiadać polskiej szkoły.
W okresie międzywojennym w miasteczku, nad Jeziorem Wisztynieckim  istniała przystań stateczków wycieczkowych i plaża.
W czasie II Wojny Światowej istniał tu niemiecki obóz jeniecki, w którym więziono m.in. żołnierzy amerykańskich.
Po zakończeniu okupacji hitlerowskiej Wisztyniec wszedł w skład Związku Radzieckiego, a konkretnie Litewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Pozostawał w niej do 11 marca 1990 roku, tj. do proklamowania przez Litwę niepodległości. W granicach Litwy miasteczko pozostaje do chwili obecnej. Liczy ok. 600 mieszkańcow, przeważnie wyłącznie Litwinów. Spotkałem zaledwie dwie osoby przyznające się do narodowości polskiej czy też korzeni polskich. Jest to wynik ostrego kursu lituanizacji prowadzonej przez władze Litwy Kowieńskiej w l. 1918–1940. Dziś liczną mniejszość polską możemy spotkać tylko w tej części Litwy, która wchodziła w skład II Rzeczypospolitej czyli na Wileńszczyźnie. Na dawnej Litwie Kowieńskiej do polskości przyznaje się niewielka liczba ludzi. Brak jest tam polskich szkół czy nabożeństw w kościołach (odbywają się one zaledwie w dwóch świątyniach – kościele pw. św. Krzyża w Kownie oraz w kościółku w Wędziagole pomiędzy Kownem a Kiejdanami). Polacy nie posiadają swoich przedstawicieli w samorządach lokalnych, nie wychodzi tam też żadna polska prasa.

Zabytki i atrakcje Wisztyńca

Ośrodkiem miasteczka jest duży prostokątny rynek. Stoi na nim kamienny pomnik księcia Witolda (Litwini nazywają go Wielkim) z 1927 r.  Na frontowej stronie postumentu umieszczone jest godło Litwy – Pogoń, a po bokach płaskorzeźby z wizerunkami Jonasa Basanavičiusa, ideologa nacjonalizmu litewskiego i Antanasa Smetony (przedwojennego prezydenta Litwy).
Przy ulicy prowadzącej z rynku w kierunku Kibortów i Władysławowa stoi kościół parafialny p.w.   św. Trójcy. Obecny zbudowany został w l. 1885–87. Jest budowlą murowana zbudowaną z czerwonej cegły w stylu eklektycznym. Zwrócony jest fasadą w kierunku rynku, na południe. Od frontu znajduje się ośmioboczna wieża dzwonna. Kościół jest obiektem jednonawowym, przeciętym transeptem. Wewnątrz sufit zamiast sklepienia. Ołtarz główny późnobarokowy z rzeźbą Matki Boskiej, u góry obraz św. Jerzego walczącego ze smokiem. Obok rzeźby apostołów Piotra i Pawła. W transepcie są dwa ołtarze boczne neogotyckie. W ołtarzu lewego transeptu umieszczona jest rzeźba Serca Pana Jezusa. Z kolei ołtarz zamykający prawe ramię transeptu posiada rzeźbę Matki Boskiej. Przy chrzcielnicy wisi obraz św. Trójcy – patronki kościoła.
Pierwszy kościół drewniany (pod tym samym tytułem co obecny) został zbudowany w 1560 r. z fundacji wielkiego księcia litewskiego (także króla polskiego) Zygmunta Augusta. Obecny murowany, wyżej opisany, powstał w l. 1885–1887.
Do 1909 r. w kościele wisztynieckim nabożeństwa odbywały się wyłącznie po polsku. W tymże roku ówczesny administrator diecezji sejneńskiej (do 1925 r. cała gubernia suwalska leżała w diecezji sejneńskiej) – ks. Antonowicz – wydał zarządzenie aby w co czwartą niedzielę nabożeństwa odbywały się w języku polskim, a w pozostałe po litewsku. Wywołalo to opór zwolenników nabożeństwa polskojęzycznych i doprowadziło do bójki między przedstawicielami nacji polskiej i litewskiej w dniu 3 kwietnia 1910 r.  Wprawdzie żywioł litewski od polskiego był tu zdecydowanie większy, ale sprzeciw naszych rodakow byl o tyle uzasadnionym, że w jednym momencie ich nabożeństwa z wyłącznie polskich zostały ograniczone do jednej czwartej stanu dotychczasowego. W dobie Litwy Kowieńskiej nabożeństwa polskojęzyczne zostały całkowicie wyeliminowane z wisztynieckiego kościoła i dziś odbywają się one tu tylko po litewsku. Zresztą na tym obszarze, które wchodziły w skład Litwy w l. 1818–1939 nabożeństwa po polsku odbywają się tylko w dwóch kościołach (św. Krzyża w Kownie oraz w Wędziagole między Kownem a Kiejdanami). W pozostałych świątyniach, nawet w tych miejscowościach gdzie dotychczas słychać mowę polską (np. Kiejdany, zaścianki Laudy, Kiernów, Kozakiszki, Jewje, Dubinki, Janiszki, Piwoszuny itp.) msze odprawiane są tylko po litewsku.
Kościół rzymskokatolicki św. Trójcy nie jest jedynym obiektem sakralnym dzisiejszego Wisztyńca. Przy drodze prowadzącej do Kalwarii Suwalskiej stoi kościół ewangelicko-augsburski. Zbudowany jest z białej cegły. Posiada dach dwuspadowy, a od frontu niewielką wieżę.
Postawiony został w 1842 r. jako filia parafii luterańskiej w Wiżajnach (obecnie po polskiej stronie). Zburzony w czasach radzieckich został w l. 90. XX w. zrekonstruowany.
Ciekawym obiektem godnym widzenia jest Cudowny Głaz Wisztyniecki, położony ok. 1 km na północ od centrum miasteczka, po prawej stronie drogi prowadzącej do Kibartów i Władysławowa. Jest to głaz narzutowy, położony wśród łąk, o wysokości 4 m, długości 7,1 m, szerokości 4,74 m i obwodzie 16,86 m. Jest to szósty co do wielkości głaz kamienny na Litwie. Był on otaczany czcią wiernych już w czasach pogańskiej Litwy. Wgłębienie na szczycie głazu ma być śladem diabła lub jego łez. W czasach chrześcijańskich rozpowszechniono interpretację jakoby siedziała na nim Matka Boska, a do XIX w. z kościoła w Wisztyńcu przychodziły doń procesje.

Sławne postacie związane z Wisztyńcem

Na zakończenie warto wspomnieć o sławnych postaciach związanych z Wisztyńcem. Możemy ich spotkać zarówno wśród przedstawicieli nacji polskiej jak i litewskiej.
Pierwszym znanym człowiekiem tu urodzonym (1596 r.) był Jerzy Tyszkiewicz herbu Leliwa. Był biskupem żmudzkim (siedzibą biskupstwa żmudzkiego do 1865 r. były Wornie, we wspomnianym roku przeniesiono ją do Kowna tworząc diecezję kowieńską).
Z Wisztyńcem związany był także litewski kompozytor i pedagog, Jonas Berudorius. Urodził się 15 sierpnia 1889 r. w Skaiszczu koło niedalekiego Lubowa. Po ukończeniu szkoły podstawowej w 1899 r. uczył się muzyki w szkole prywatnej w Wisztyńcu. Naukę kontynuował w warszawskim instytucie muzycznym pod okiem M. Surzinskiego. W 1910 r. razem z Albinasem Lešmantą wystawiał w Mariampolu opere Mikasa Petrauskasa "Birutč". W 1912 r. zamieszkał na stałę w Mariampolu. Pracował w tamtejszym gimnazjum "Žiburio" oraz założył w tym mieście wraz ze wspomnianym Albinasem Lešmantą towarzystwo śpiewacze "Gobja", któremu przewodniczył w latach 1913–1920.
Po 1918 r. uczył w kowieńskiej szkole muzycznej, przekształconej w 1933 r. na Konserwatorium Kowieńskie.
Po przyłączeniu Wilna do Litwy w 1939 r.  założył wraz z Konradasem Kaweckasem litewską szkołę muzyczną, której dyrektorem był do 1945 r.  W l. 1945–1949 był rektorem Konserwatorium w Wilnie. Zmarł 27 czerwca 1954 r. w Połądze.
Trzecią znaną postacią związaną z Wisztyńcem był polski lekkoatleta Julian Gruner. Urodził się 13 października 1898 r. w Wisztyńcu. Jako sportowiec specjalizował się w skoku wzwyż oraz rzucie oszczepem. W 1925 r. ukończył medycynę na Uniwersytecie Warszawskim. Po skończeniu studiów podjął pracę jako chirurg w szpitalu św. Rocha w Warszawie. Pracował tam do 1931 r.  Nastepnie w l. 1931–1939 był lekarzem w kaliskiej Kasie Chorych. Był kawalerem Zakonu Maltańskiego (joannitów). W 1939 r. uczestniczył w kampanii wrześniowej jako podporucznik rezerwy. W dniu 19 września 1939 r. dostał się do niewoli radzieckiej w Stanisławowie. Internowany został w Starobielsku, a następnie wiosną 1940 r. zamordowany przez NKWD w Charkowie.