Ziemia Lubawska, kategoria historyczna sięgająca czasów sprzed blisko 800 lat, gdy teren między Drwęcą, Welem i Brynicą był opanowany przez plemiona pruskie. Najbardziej na zachód wysunięte terytorium Bałtów zamieszkałe było przez plemię Sasinów i graniczyło z Księstwem Mazowieckim, prowadząc walki o dominację i dokonując wypadów na sąsiednie bogate tereny. Ziemia Lubawska podlegała chrystianizacji z Mazowsza. Wódz Prusów Surwabuno, panujący nad grodem o nazwie Lubawa, przyjął chrzest od biskupa Christiana i przekazał mu gród oraz ziemię w roku 1216.
Papież Innocenty III potwierdził darowiznę, mianując Christiana biskupem Lubawy. Chrześcijaństwo wprowadzono drogą pokojową w odróżnieniu do zaproszonych przez Konrada Mazowieckiego w roku 1226 Krzyżaków nawracających drogą podboju i zniewolenia plemion pruskich. Biskupi gród rozwijał się mimo toczącej się wojny prusko-krzyżackiej.
Prusowie walczyli przez blisko 100 lat o swoją wolność, wzniecając powstania obejmujące cały teren Prus od Wisły do Niemna. Przewaga militarna i cywilizacyjna była jednak po stronie rycerzy zakonu krzyżackiego. Sytuacja zmieniła się w roku 1260 po klęsce Krzyżaków z połączonymi siłami Żmudzinów i Kurszów w bitwie stoczonej na terenie obecnej Łotwy w miejscowości Durbe.
Klęska była tak wielka, że Zakon Kawalerów Mieczowych nie mógł samodzielnie działać i dokonał unii z Zakonem Krzyżackim. Ogłoszono nabór rycerzy z zachodniej Europy do walki w świętej wojnie z poganami. Wojnę popierał papież Urban IV, będący przed laty delegatem papieskim na wojnie prusko-krzyżackiej.
Wybuchło drugie powstanie pruskie pod przywództwem Herkusa Monte, wodza plemienia Natangów. Urodził się on w okolicach obecnego Górowa Iławieckiego. Porwany za młodu przez Krzyżaków, był wychowywany w Magdeburgu, gdzie zapoznał się z cywilizacją niemiecką i taktyką wojenną. Jako Krzyżak wrócił do rodzinnych Prus, gdzie był świadkiem łamania przez Zakon umów zawartych z wojami pruskimi w Christenburgu /obecny Dzierzgoń/ po pierwszym powstaniu. Zerwał z Krzyżakami i wykorzystując osłabienie Zakonu zjednoczył plemiona pruskie. Prowadził skuteczną wojnę partyzancką.
Niemcy bronili się w rozsianych po Prusach zamkach, jednak powstańcy opanowali przestrzeń między murowanymi grodami, utrudniając lub uniemożliwiając kontakt między oblężonymi załogami. Herkus Monte wygrał kolejne bitwy i przystąpił do ostatecznej rozgrywki atakując w roku 1263 ziemię chełmińską i podstawowe ośrodki krzyżackie po obu stronach Wisły. Zagony wojów pruskich zapuściły się nawet w okolice Gdańska.
Po zniszczonym wojenną pożogą terenie armia pruska zajęła Lubawę - gród biskupa Christiana i w okolicy lewego brzegu Drwęcy spotkała się z rycerzami zakonu krzyżackiego dowodzonymi przez Wielkiego Mistrza. 750 lat temu doszło do wielkiej bitwy, w której Prusowie pokonali armię krzyżacką składającą się z rycerzy z Europy powołanych do świętej wojny z poganami. Zginął wielki Mistrz, legli znakomici rycerze z cesarskiego i królewskiego dworu. Herkus Monte po spaleniu Lubawy wycofał się do rodzinnej Natangii. Wysłał do Papieża Urbana III posłańców zapewniających przyjęcie chrztu i wierność Stolicy Apostolskiej. Jednak dyplomacja Zakonu Krzyżackiego przedstawiła powstańców pruskich jako siłę zagrażającą chrześcijaństwu. Nowe zastępy rycerzy uzupełniały topniejące rezerwy Krzyżaków. Doszło do kłótni między plemionami Prusów i zdrady. Krzyżacy bohaterskiego wodza uwięzili a następnie powiesili na szubienicy Skończył się sen o wolności. Wielka bitwa pod Lubawą uległa zapomnieniu. Wytępiony bezpowrotnie został dzielny naród.

Dzieje Ziemi Lubawskiej przez następne stulecia charakteryzowały się znacznymi zmianami w zależności od zmieniających się rządów krzyżackich, elektorskich, królestwa polskiego, królestwa pruskiego, cesarstwa niemieckiego i państwa polskiego. Mieszkańcy germanizowali się lub polonizowali się, zapominając o swym staropruskim pochodzeniu.
Wojny wielokrotnie niszczyły miasto i piękny zamek biskupi, zostały tylko zabytkowe ruiny. Godny zwiedzania jest dziś gotycki kościół farny oraz barokowy kościół z unikalnym kasetonowym plafonem przypominającym komnaty wawelskie. Lubawa przeżywała swoją chwałę, gdy była stołecznym miastem biskupstwa chełmińskiego, którego katedrę odwiedzał Mikołaj Kopernik z pobliskiego Olsztyna, ale okres chwały szybko przemijał.
Biskupstwo przeniesiono do Chełmży, a potem do Pelplina. Ostatecznie Lubawa i Ziemia Lubawska w roku 1920 uchwałą Traktatu Wersalskiego została przyłączona do państwa polskiego.
Reliktem przeszłości zostały lasy przypominające stare pruskie knieje, jeziora, rzeki i wzgórza morenowe nadające tej krainie niepowtarzalny charakter. Szczególnym urokiem odznaczają się okolice Czarnego Bryńska z przełomem Brynicy, starodrzewem olbrzymich sosen, omszałych grabów oraz starego olbrzymiego Dębu Jagiełły, być może pamiętającego przemarsz wojsk polsko-litewskich na pola Grunwaldu. W sadybie nad brzegiem kryształowej Brynicy spędzamy od lat, z wielopokoleniową rodziną, swoje wakacje.
Pamięć o bohaterskim wodzu Prusów całkowicie nie zginęła. Powstały towarzystwa historyczne sięgające do historii starożytnych Prus w Olsztynie, Lidzbarku Warmińskim oraz na Litwie, a szczególnie w Kłajpedzie, gdzie główna ulica nosi nazwę Herkusa Monte. Pomnik wodza powstańców pruskich stoi w pobliżu Uniwersytetu w Kłajpedzie. Na Litwie nakręcono też film o Herkusie Monte, który przed laty był wyświetlany również w Polsce. Podkreśla się również podobieństwo dziejów Herkusa Monte z bohaterem poematu Adama Mickiewicza Konrad Wallenrod.

.