/Ciąg dalszy z poprzedniego numeru/
Po ugodzie austriacko – węgierskiej przedstawiciele słowackiego ruchu narodowego, starli się z istotną stratą jaką było zamknięcie,  utworzonych w latach sześćdziesiątych trzech słowackich gimnazjów, rozwiązanie Matica Slovenska  oraz wzmagająca się polityka asymilacji W tej sytuacji nie cieszyła się powodzeniem i nie zyskiwała poparcia prowadzona przez zorientowanych prowęgiersko Jana Polarnika i Jana Bobula „Nowa szkoła słowacka" a także firmowana przez Svatozara Hurban Vajanskiego, założona w Turocszentmarton, głosząca pasywność polityczną Słowacka Partia Narodowa.
W takiej niekorzystnej atmosferze polityki narodowościowej pojawia się trójzaprzęg pierwszej fali realistów słowackich: Svatozar Vajanski (1849 – 1916), Pavol Országh Hviedoslav (1849 – 11921) i Martin Kukučin (1860 – 1928) głoszący, iż jedynie literatura pozostała jako ostoja ducha narodowego. Cała trójca w centrum swojej działalności pisarskiej stawia na budowanie świadomości narodowej, poruszając zarazem zagadnienie, która klasa społeczna stanowi perspektywę dla słowacczyzny. Vajansk? w swoich powieściach społecznych (Letiace tiene, Suchá ratolesť, Koreň a vyhonku) wprowadza czytelnika w świat dworów szlacheckich i małych miasteczek, gdzie wynarodowieni szlachcice (Imrich Jablonský, Stanislav Rudopolský) i wierni narodowi przedstawiciele inteligencji (Milko Holan) oraz artyści prowadzą dysputę o przyszłości Słowacczyzny? Zgodnie z ostatecznymi sentencjami wypływającymi z tych polemik pisarz widzi przyszłość słowacczyzny w zespoleniu się inteligencji z  „nawróconą na naród" szlachtą. Natomiast Hviezdoslav i Kukučin możliwość odrodzenia narodowego widzą w słowackich warstwach ludowych. U Hviezdoslava teoria ta przedstawiona jest w jego wielkim liryczno – epickim dziele Hajnikva žena („Żona leśniczego" – 1886), w którym w ostrym świetle zestawia świat pałacowy z zagrodą leśniczego, podnosząc i pokazując czystość moralną środowiska chłopskiego  w opozycji do niemoralnego, pańskiego sposobu życia.
W związku z Hviezdoslavem należy bezwarunkowo nadmienić jego intymne powiązania z literaturą węgierską. Będąc uczniem gimnazjum w Miszkolc zapoznaje się z poezją Petőfiego i Aranya, co powoduje, że pod ich wpływem zaczyna pisać wiersze w języku węgierskim. Później jednak wraca do języka macierzystego, chociaż podczas całej drogi twórczej pozostaje zwolennikiem pojednania węgiersko – słowackiego. Nic lepiej tego nie dowodzi jak przekład wierszy Petőfiego i Aranya lub Madacha Ember tragediája  („Tragedia ludzka") na język słowacki. Warto też wymienić jego odpowiedź na wiersz Adyego Egy magyar jakobinus dala („Pieśń węgierskiego jakobina") utworem Ó, herolde ty svitajucich časov („O! Ty heroldzie pogodnych dni"). Martin Kukučin natomiast w opowiadaniach osadzonych w środowisku wiejskim pokazuje typy figur chłopskich. Z pobłażliwym uśmiechem i dużą dozą humoru przedrzeźnia ludzkie słabości, ale i przy tym daje możliwość poprawy bytu, jak na przykład w utworze Rysava jalovica („Pstrokata jałówka" – 1885). Kukučin w dziele związanym z środowiskiem horwackim p.t. Dom v strani („Dom na stoku" – 1903) pisze słowacką powieść realistyczną, w której na przykładzie mężczyzny pochodzenia szlacheckiego (Niko Dubcic) i dziewczyny chłopskiej (Katica Berac) analizuje możliwość wzajemnego przenikania pomiędzy dwiema warstwami społecznymi. Według konkluzji autora granica pomiędzy tymi warstwami jest nieprzekraczalna, a miłość dwojga młodych trafia na mieliznę. Przedstawiciele drugiej fali słowackiego realizmu, realizmu krytycznego (Jozef Gregor Tajovsk? i Božena Stančikova Timrava) ostrej krytyce poddają zacofanie wsi słowackiej, jej bezwolność, ubóstwo, zdawanie na łaskę innych, pokazując narastającą przepaść socjalną i moralną pomiędzy warstwami społecznymi.
Na przełomie XIX i XX wieku przeciwieństwa społeczeństwa kapitalistycznego powodują kryzys duchowy jednostki i naruszają  wiarę w samego siebie. Tych nowych odczuć życiowych nie można wyrazić nawet z użyciem narzędzi realizmu. Filozoficzne i artystyczne impulsy ukierunkowane na odnowę społeczeństwa  słowackiego i literatury płyną z Pragi, od koła samokształcącego Detvan i kół inteligenckich zgrupowanych wokół czasopisma Hlas („Głos"). Ich członkowie odrzucają politykę konserwatywną reprezentowaną przez Vajanskýego i rusofilną orientację. Idą w ślad za masarykową, wyjaśniającą, filozofią realistyczną i aktywizmem, za pomocą których celują w odnowę społeczeństwa słowackiego. W tym kręgu zapoznają się z modernistyczną literaturą czeską i francuską, aktualnymi trendami literatury oraz symbolizmem i impresjonizmem. Modernistyczna aktywność słowackiej literatury (1900 – 1920) pozostaje w koincydencji z krzewieniem się węgierskiego modernizmu. Spośród jej przedstawicieli (Ivan Krasko, Ivan Gall, Vladimir Roy) wymienię najbardziej skutecznego Ivana Krasko (1876 – 1958), który symbolizm wzbogaca specyfiką narodową przy równoczesnym spajaniu własnych cierpień z aktualnymi problemami narodu. W symbolicznym dziele poetyckim Otcova rola („Ziemia mego ojca"), utożsamiając liryczny podmiot z „wędrowcem obcości" stawia go przeciwko zacofaniu ojczyzny a siebie zalicza do znanego już z poezji romantycznej obozu patriotów czujących się odpowiedzialnymi za społeczeństwo i zarazem walczącymi o nie.
Z historii słowacczyzny i słowackiej literatury bez wątpienia największym przeżyciem było pojawienie się państwowości. Calkowicie nowa sytuacja wytworzyła się po utworzeniu Czechosłowacji (1918). Następuje rozwój gospodarki, wzmacnia ją się i profesjonalnie różnicują sfery inteligencji, powstają różnego rodzaju instytucje kulturalne i partie polityczne. Nowy wiek wprowadza jednak nowe problemy. Wśród nich największego rozgłosu doznają polemiki dotyczące „ideologii czechosłowackiej", w których centrum zderza się koncepcja jednolitego „narodu czechosłowackiego" i „języka czechosłowackiego" (koncepcja narodowościowa Kollara i Šafarika) z autonomiczno słowackimi wyobrażeniami.
Ten zakres zagadnień ożywia na przykład popularny pisarz słowackiego modernizmu Janko Jesenský w powieści o satyrycznym zabarwieniu Demokrati („Demokraci", 19334 – 1937). W tym okresie, zarówno liryka jak i proza rozwijają się w duchu pluralizmu. W poetyce jednocześnie występuje zbudowana na tradycji realizmu i symbolizmu tzw. „generacja przejściowa" (Štefan Křcméry, Martin Rázus), neosymbolizm, poetyzm, witalizm (Emil Boleslav Lukač, Jan Smrek, Valentin Beniak, Laco Novomeský), surrealizm (Rudolf Fábry, Vladimir Reisel, Pavol Bunčák) i awangarda socjalistyczna (Jan Poničan, Laco Novomeský). Spośród wymienionych poetów większość poprzez działalność translatorską pełniła rolę pośredników pomiędzy literaturą słowacką a węgierską. Uczęszczali do szkół węgierskich gdzie zapoznali się z wielkimi twórcami węgierskiej literatury, których dzieła później tłumaczyli. Stefan Křcméry, Emil Boleslav Lukáč, Jan Smrek, Valentin Beniak przedstawili słowackiemu czytelnikowi poezje twórców: Petőfi, Arany, Vörösmarty, Madach, Ady, Jozsef Attila. Wiele nowych tendencji, kierunków pojawia się i w prozie jak historyzm (Jégé), realizm krytyczny (Milo Urban, Jozef Ciger Hronský, Janko Jesenský), naturyzm (Margita Figuli, Dobroslav Chrobák, Ludo Ondrejov, František Švantner). Niektóre oznaki ekspresjonizmu możemy prześledzić na przykład u Urbana, Hronskýego, Chrobaka i Lukača chociaż o zdecydowanym stylu ekspresjonizmu w słowackiej literaturze nie możemy mówić.
Słowacka proza w tym okresie przejawia raczej cechy liryczne. Liryzacja tekstów realizuje się stopniowo. Jako pierwszy ruch w strukturze tematycznej pojawiają się przyjaźń, miłość, wiek dziecięcy, dom, motywy natury. Następnie akcent przekłada się na wymiary duchowe, postępek zmniejsza się, jego środek ciężkości przenosi się na uczestnika, w końcu zamienia się na metaforyzację językową.  Wszystko to razem obecne jest w pojawiającej się w latach trzydziestych prozie naturyzmu, która stabilnego oparcia przed negatywnym wpływem cywilizacji szuka w naturze, mitach, świecie bajkowym. Wszystko wiedzącego narratora zastępuje jaźń, osobowość silnie subjektywizująca tekst. Tematem krytyki pisarzy realizmu jest wojna i jej konsekwencje w życiu wiejskim. Pisarze starają się lirycznie przedstawić motywy socjalne. Teksty realistyczne odnawiane są przez Milo Urbana (1904 – 1982) za pomocą cech balladycznych i psychoanalizy w dziele, powieści Živý bič („Żywy bicz" – 1927) i Jozefa Ciger Hronskýego (1896 – 1960) w dziele Jozef Mak („Józef Mak" – 1933).