Trzy pozycje, które wybrałam, aby zaprezentować twórczość Izabeli Filipiak, są skrajnie różne, choć poruszają podobne problemy. W swojej prezentacji chciałabym skupić się na interpretacji Absolutnej amnezji i porównać jej problematykę z pozostałymi książkami Filipiak, które zamieściłam w bibliografii. Zbiór felietonów Kultura obrażonych posłużył mi zrozumieniu problematyki twórczości Filipiak i będę pośrednio nawiązywać do niego w kontekście poglądów pisarki.

Przemysław Czapliński w swojej pracy Ślady przełomów określa postawę pisarki jako immoralną. Filipiak jako immoralistka podważa sens dobroci i szacunku, wynikających z uległości wobec presji społeczeństwa. Szacunek dla autorytetów wynika z zapominania swoich pragnień i rezygnacji z wolności. Moralność jest więc systemem wpajania przekonań, łożem prokrustowym na którym przycina się wszystko, co nie pasuje do formy społecznej.

Czasem akcji Absolutnej amnezji  jest rok szkolny, poszerzony o czas przebiegający symultanicznie różnych postaci z wypracowania bohaterki i jej pamiętnika. To czas inicjacji Marianny, wyjście z formy jaką narzuciła jej szkoła i dom.
Powieścią o inicjacji jest także Alma, w której matka i dziecko poszukują odrębności. Inicjują schodząc do podziemia, w głąb labiryntowego ciała matki.
Dramatem o tematyce inicjacji jest także Księga Em. Podczas akcji dramatu Maria szuka własnej tożsamości. Inicjuje jako męczennica.

Na przestrzeń domu w Absolutnej amnezji nakłada się przestrzeń państwa i biurokracji. Rodzina nie jest tworem prywatnym lecz państwowym. Każdy w domu Sekretarza ma przypisaną rolę i miejsce w hierarchii. Członków rodziny łączy poczucie winy, które jest przerzucane z jednej osoby na drugą.

Kwestia poczucia winy obecna jest także w innych utworach Filipiak. W Księdze Em bohaterka wyraźnie odczuwa konflikt pomiędzy tym, kim chciałaby być a oczekiwaniami matki. To powoduje, że poczucie winy względem swojej rodzicielki Maria odczuwa nawet po jej śmierci. Jest to forma wyuczonego poczucia winy, które od dziecka towarzyszy bohaterce.
W Almie poczucie winy jest uczuciem wszechobecnym. Wina wpisana jest w świat przedstawiony, choć niewiele się o niej mówi wprost. Za poczucie winy stosuje się karę, aby stłamsić je. Andreę męczy poczucie winy za śmierć przyjaciółki. Kapłanki usiłują stłamsić w niej to uczucie, zamykając w izolacji.

W Absolutnej amnezji patriarchą domu jest Sekretarz. To osoba represjonująca, a wynika to z jego obozowej przeszłości, kiedy był sam represjonowany jako więzień. To jedyna forma relacji jaką poznał, wszelkie inne zapomniał w trakcie aktu przemocy. Ustanawia w domu system patriarchalny. Stanowisko Sekretarza rodzinnego to nie tylko rola, ale także tożsamość. Upadek domowego totalitaryzmu wiązałby się ze śmiercią Sekretarza. Podobnie jak w Księdze Em kiedy ojciec umiera za sprawą jego upadającego autorytetu, zostaje przeniesiony jako milcząca figura na przestrzeń odległą i drugoplanową. 

Wiara Aldony w zaświaty była taką samą ucieczką z teraźniejszości domowej, jak podróż Antoniego i zaangażowanie się Krystyny w walkę patriotyczną. Abstrakcja, idea, wiara (dotyczące przestrzeni poza domowej i przyszłości) stały się dla tych uciekinierów łańcuchem, który związał ich ze skostniałą formą. Marianna, która pozostawała ,,tu i teraz" (świadectwem był jej pamiętnik) zdołała obronić siebie. Przejść udaną transgresję.

Co dało Mariannie siłę, która pozwoliła ocalić ją przed eksperymentami Sekretarza? Myślę, że związek z Turkiem, który autorka nazywa ,,węzłem lustrzanych odbić". Marianna przeglądając się w lustrze, którym był dla niej Turek określiła swoją kobiecość, pewien nadmiar dla formy wyniesionej z domu. Przez odróżnienie siebie od męskości formuje własną kobiecość.
Kontakt Marianny z Turkiem jest jej inicjacją, wypełnieniem pustki, doświadczeniem bycia kimś innym. Ciekawość z jaką obserwowała Turka była ciekawością jej samej. Zejście do bunkrów było początkiem inicjacji, transgresji. To przejście w przestrzeń odmieńców, na peryferia społeczności. Odmienność była dla Marianny miejscem, z którego bezpiecznie mogła obserwować rzeczywistość i zachować pamięć o niej.
Podobna sytuacja odbijania się osób i szukania w tych odbiciach własnej tożsamości i odrębności ma miejsce w Almie. W tej krótkiej powieści matka jest lustrem dla dziecka, a dziecko dla matki. Kontakt i próba porozumienia matki i dziecka stają się poszukiwaniem siebie i granic swojego ciała.
W twórczości Filipiak instytucja rodziny zespolona jest przez system okradania siebie nawzajem z materii i wolności. Materia w Absolutnej amnezji jest wieczna, w niej trwa pamięć przeszłości. Okradzenie z dóbr materialnych jest więc symboliczne, to okradzenie z tożsamości i wolności wyboru, niewolnicze przywiązanie do rodziny. W Absolutnej amnezji kradzież rozpoczyna się od odebrania przez matkę Mariannie prawa do własności mieszkania, które przypisane było na nią. Podobna sytuacja okradzenia córki z należnego jej dziedzictwa znajduje się w Księdze Em. Maria podobnie jak Marianna zostaje okradziona przez swoją matkę z materii, która dałaby jej niezależność od rodziny. Maria skazana jest na szpital psychiatryczny, Marianna na wieczne mieszkanie w domu rodzinnym.
Turek kradnie medal Sekretarzowi (pamięć jego dawnej wielkości), wykrada mu zwycięstwo nad Marianną. Sekretarz gdy spostrzega, że medalu nie ma w jego szufladzie, staje się bezbronnym dziwakiem.
Turek traci władzę nad grupą, gdy zostaje okradziony ze skarbu swojej bandy, który stanowił symboliczny sens dziecięcych spotkań.

W twórczości Filipiak ważna jest kwestia pamięci i amnezji.  Wiąże się to także z materią. W materii zapisana jest przecież pamięć. Przedstawicielem pamięci może być pojawiający się anioł- pterodaktyl. Jest pierwotnym ciałem- czyli tym co zapomniane. Nosi w sobie pamięć początku stworzenia.
W Absolutnej amnezji instytucja rodziny służy zapominaniu o sobie, jako o indywidualności. Istotna jest tutaj historia ośmiu planet. Aldona, zjawiająca się na końcu powieści, chce aby Marianna przeniosła się na ósmą ziemię, która jest ziemią absolutnej amnezji. Aldona chce dla Marianny całkowitego zapomnienia, śmierci bez ponownych narodzin. Wnuczka jednak wybiera życie, własną drogę pozbawioną absolutu.
Sekretarz, podobnie jak Aldona, próbuje dokonać amnezji, paląc pamiętniki  Marianny i karząc niszczyć ich resztki córce. Pamiętnik jednak się odradza z popiołów, jak Feniks, w dawnej postaci. Pismo w Absolutnej amnezji stanowi o pamięci materialnej. Kartki z pamiętnika, pocztówki przelatują przez umysły Izabeli i Marianny jako przestrogi lub ich urwana pamięć.
W Almie funkcję takiego pamiętnika pełni Wieloksiąg, który zawiera wiele wersji prawdy. Wielość tych wersji ma pomóc odszukaniu z gęstwiny sensów jednej prawdy, porozumienia między matką a dzieckiem.
Wielość, wielokrotność jest charakterystyczna dla twórczości Filipiak.
Forma Wieloksięgu zauważalna jest także w Absolutnej Amnezji. Druga płaszczyzna powieści zaczyna się od przestróg, które Marianna znajduje pomiędzy kartkami książki kucharskiej. Mogą to być zapomniane listy pisane przez nią lub listy pisane przez przodków, którzy przestrzegają Mariannę przed nieświadomą dziedzicznością.

Wypisy z dramatów greckich są konstrukcją dialogów między Marianną a rodzicami. Sfera rozmów na początku Absolutnej amnezji w ogóle nie istnieje, jedynie w wypisach. Pierwszy dramat dotyczy rozmowy Marianny- Beatrix, a Sekretarzem- Francesco. Filipiak konstruując ten dramat prawdopodobnie nawiązywała do dramatu Słowackiego Beatrix Cenci. Nazwała go Wypisem z dramatów greckich. Stanowi to pewien dysonans. Nawiązanie do romantycznego dramatu, a także tematyki jawnego gwałtu przedstawionego na scenie, połączone z nazwą ,,grecki" czyli klasyczny, stanowi wewnętrzny oksymoron. Przytoczenie tej historii w powieści Filipiak jest symboliczne. Beatrix- Marianna po raz pierwszy pada ofiarą Francesca- Sekretarza, który przemocą obcina jej włosy, usiłując wtłoczyć ją w formę trzeciej płci. Sekretarz wyczuwa w Mariannie ,,dziewczynkowatość" – pewien nadmiar, który chce ukrócić, bo prawdopodobnie przeczuwa, że może on być zalążkiem tożsamości i siły córki. Obcina jej włosy, gwałtem wtłaczając w formę chłopca lub formę trzeciej płci, która jest tworem amorficznym.
Marianna odradza się w swojej tożsamości, stąd jej podobieństwo do ciągłych narodzin Feniksa.
Marianna zamienia się w pająka, który w dalszej części powieści okazuje się istotą zwyciężoną. Nie zapomina przeszłości, ale snuje nić, po której bezpiecznie przechodzi obok pamięci. Marianna nie zapomina przemocy Sekretarza i jej nie ulega.
Gwałtowna zmiana własnej cielesności jest obecna także w Księdze Em, kiedy Maria usuwa zęby, by zlikwidować swoją kobiecość. Zęby odrastają, Maria więc dokonała udanej transgresji. Maria także przypomina Feniksa. Były to narodziny oczyszczające ją z fałszu płciowości.

Kolejnym Wypisem z dramatów greckich jest dramat nawiązujący do dramatu Eurypidesa Ifigenia w Taurydzie. Konflikt dotyczy ofiary córki. Krystyna oddaje w ofierze Mariannę, aby na niej skupiła się niszcząca siła Sekretarza.
Maria Janion w Polskiej Infigenii interpretuje to wykorzystanie mitu w kontekście bardziej państwowym, społecznym.
Byłabym jednak skłonna do interpretowania tego wypisu w przestrzeni raczej domowej. Komornika w Biesach pisze o poświęcaniu siebie Rodowi i jego klątwie, czyli pewnej dziedziczności, powtarzalności. Myślę, że to jest źródło do którego Filipiak nawiązuje. Wychowanie rodzica okazuje się czynem nie bezinteresownym. Dziecko musi wypełnić pewną powtarzalność rodową, powtórzyć błędy rodziny, wpisać się w pewną formę nadaną z góry. Ofiara za ojczyznę okazuje się ofiarą za przodków, ofiarą za system patriarchalny. W Kulturze obrażonych Filipiak wielokrotnie powraca do krytyki tego systemu jako zniewalającego kobiety. To system sztywnych reguł.
Kim jest więc Infigenia w Absolutnej amnezji? To postać oszukana, nie ocalona tak jak w greckim micie przez Artemidę. Ogarnięta zostaje amnezją, pamięta jedynie akt swojej ofiary. Przechodzi w sferę zapomnienia, redukcji, śmierci.
Tego oczekuje od Marianny Aldona, bo sama stała się Infigenią. Mam wątpliwości co do utożsamiania Marianny z postacią Infigenii. Owszem mogła ona tę drogę obrać, ale raczej byłabym skłonna do kojarzenia jej z Feniksem symbolizującym życie. Feniks pozbawiony jest wszelkiego absolutu, totalności. Oznacza oczyszczenie, ale nie radykalne przejście. Feniks spalał się na ołtarzu świątyni, rodził następnego dnia z popiołów i odlatywał już jako dorosły trzeciego dnia. Podobnie jak Marianna, która rodzi się po próbie stłamszenia przez Sekretarza i po rozbiciu grupy Turka. Dojrzewa przez traumę pierwszej miesięcznej krwi i odchodzi z domu jako dojrzała.
Infigenia symbolizuje w Absolutnej amnezji narzuconą, niedojrzałą śmierć. To ofiara, która odchodzi nie inicjując. Aldona jest właśnie taką postacią. Sekretarz, jak jego matka wcześniej, przechodzi w świat redukcji i dziwactwa.

Wielość i wielokrotność wprowadza także wypracowanie Marianny Wyobrażam sobie moją przyszłość. To wielość, tożsamość różnych osób. Historia Prządki i Lisiak jest przyszłością Marianny i toczy się symultanicznie z jej dzieciństwem. Lisiak i Prządka reprezentują jedną z wersji jej przyszłości. Można zaryzykować stwierdzenie, że życie Prządki przypomina odradzanie się Feniksa. Kolejne próby samobójcze były jej egzystencjalnym odradzaniem, choć nieudaną ostateczną transgresją.
Los Lisiak przypomina odejście Infigenii w sferę śmierci, a w wypadku Lisiak narzuconego przez państwo szaleństwa. Państwo odsuwa Lisiak na peryferie społeczności, więc polonistka odchodzi w szaleństwo. Seminarium o transgresji Marii Janion, nazwanej w powieści Mistrzynią, łączy obie bohaterki.
Absolutna amnezja- pamiętnik Marianny jest tworzony przez trzy osoby: Mariannę, Lisiak i Prządkę. Marianna jest główną twórczynią Absolutnej amnezji. Lisiak także prowadzi ten sam pamiętnik co Marianna, ale czuje, że nie jest on jej dziełem. Lisiak pełni formę nieświadomego medium Marianny. Pamiętnik ocalał przed Sekretarzem i dziećmi, które zniszczyły go podczas szkolnego buntu, ponieważ zapisywały go dwie osoby. Trzecią bohaterką, która porządkuje pamiętnik jest Prządka. Ona składa go w całość i uzupełnia o wypracowanie Marianny.

Co łączy wszystkie bohaterki wypracowania Marianny? Łączy je konflikt tragiczny, który dotyka każdą z nich i poszukiwanie granic bezpieczeństwa. Konflikt tragiczny jest początkiem udanej trasgresji lub jej porażką.
W Absolutnej Amnezji zaznacza się konflikt tragiczny, którego każdy z bohaterów doświadcza. Taka sytuacja bez wyjścia przypomina toczącą się grę w Księdze Em, gdzie żaden z graczy nie może odejść, bo spełnia swoją funkcję. Konflikt tragiczny w Absolutnej amnezji zamyka bohaterów w układzie trudnym do przerwania. Tragedia, cierpienie jest łańcuchem, który wiąże jednego członka rodziny z drugim.
Każda z bohaterek z wypracowania Marianny staje przed obliczem Fatum. Życiorysy bohaterek można podzielić na dwie grupy. Jedną grupą są życiorysy ofiar ogarniętych amnezją poprzednich urazów. Zapominanie własnych błędów i błędów swoich przodków sprzyja ich powtarzalności, co prowadzi do niewolniczego zamknięcia się w obrębie cudzych wyborów. Konflikt tragiczny w takiej sytuacji jest nierozwiązalny.
Drugą grupą życiorysów bohaterek są życiorysy zwyciężone. Bohaterki przełamują krąg fatum, a także konflikt tragiczny. Konflikt zakłada, że zwycięstwo osoby, która przed nim staje nie jest możliwe. Okazuje się jednak, że kluczem do jego rozwiązania nie jest męczeństwo lecz własny głos, prywatność, wzniesienie sprzeciwu.
Weronika (odpowiednik przegranej Veronique) śpiewa choć grozi jej za to śmierć. Eliza Orzeszkowa, choć zostanie pozbawiona swojego majątku, który przejdzie w ręce męża i narazi się swojej matce, wybiera wyrażenie swojego głosu przez słowo.
Zwielokrotnione życie, czyli przeżywanie symultaniczne teraźniejszości i przyszłości, jest istnieniem wielu osób, lub istnieniem o wielu wersjach. Wielokrotność życia jest przełamaniem stałego życiorysu. Przełom ten wymaga jednak od bohaterów odwagi, aby mogli podejmować różne formy istnienia. Przypomina to mistycyzm Słowackiego z Genesis z Ducha. Poeta potępia ,,zaleniwienie" się w jednej formie.
Wielokrotnym istnieniem w Almie jest życie matki i dziecka. We fragmentarycznej Księdze Em ta wielokrotność jest równoczesnym przeżywaniem młodości i starości Marii.

Jak już wcześniej wspominałam twórczość Filipiak często podejmuje kwestie transgresji. Bohaterkami Absolutnej amnezji, którym udało się przekroczyć układ w jakim się znalazły, to Marianna, Izabela i Lisiak. Marianna, podobnie jak Izabela, przekroczyła narzuconą formę i odeszła w stronę życia. Lisiak zaś udała się w stronę śmierci i szaleństwa. W Księdze Em Maria przekroczyła swoją płciowość, wiążąc się nie z Bogiem patriarchą, który płeć przydziela, lecz z Biesem- Inkubem jako człowiek. Nie jest to jednak przekroczenie jednoznaczne, bo do końca dramatu odczuwa poczucie winy związane z próbą przemiany.
W Księdze Em śmierć Marii nie jest wyraźną transgresją. Nadal w zaświatach prowadzi żywot równoległy do życia w rzeczywistości. Nie może zakończyć swojego męczeństwa. Przypomina to zakończenie Biesów Komornickiej, kiedy Maria nie może przejść w nicość, ponieważ wiąże ją z trwaniem klątwy Rodu. W Księdze Em chociaż matka Marii umiera, wciąż budzi w niej poczucie winy. 
W Almie matce i dziecku udaje się wyjść z labiryntu, który jest ciałem Demonstry. Wyjście oznacza życie i ruch, a także znalezienie przez matkę i dziecko granic w obrębie własnych ciał.






Bibliografia:



1. Izabela Filipiak, Absolutna amnezja, Dom Wydawniczy Tchu, Warszawa 2006.

2. Izabela Filipiak, Alma, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2003.

3. Izabela Filipiak, Księga Em, Dom Wydawniczy Tchu, Warszawa 2005.

4. Izabela Filipiak, Kultura obrażonych, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2003.