Miasto Brześć leży na terytorium Białorusi, na jej południowo – zachodnim krańcu, na prawym brzegu Bugu. Obecnie liczy ono ok. 310 tys. mieszkańców i stanowi ważny węzeł komunikacyjny z przejściami granicznymi. Szerokość geograficzna centrum 52° 05´ 51” E, długość geograficzna centrum 23° 41´ 15” N. Obszar miasta i przedmieść graniczy bezpośrednio z Polską. Twierdza leży w południowo – zachodniej części miasta. Obszar Twierdzy to ok. 86,5 ha.
Twierdza Brzeska jest jednym z kilku militarnych obiektów obronnych pełniących rolę zabezpieczenia zachodnich granic Imperium Rosyjskiego po trzecim rozbiorze Rzeczpospolitej Polskiej w 1795 r. oraz po wojnach napoleońskich w 1806 r. i 1812 r. Zaraz po trzecim rozbiorze zaplanowano na zachodniej granicy Rosji budowę dziewięciu silnych twierdz od Lipawy nad Morzem Bałtyckim (obecnie na Łotwie) do Kamieńca Podolskiego (obecnie na Ukrainie). W latach 1815 – 1832 na mocy decyzji Kongresu Wiedeńskiego z części ziem polskich utworzono Królestwo Polskie, terytorialnie oparte o rzekę Bug, którego nominalnym władcą był car rosyjski. Zabezpieczenie granic Imperium, zgodnie z ówczesną doktryną wojenną polegało m. in. na budowie umocnień granicznych przeciwko ewentualnymi napastnikiem, którym mogłoby być Królestwo Prus.
Decyzję o budowie twierdzy w Brześciu Litewskim przyspieszył także wybuch Powstania Listopadowego w 1830 r. Projekt twierdzy przygotowali w 1831 r. rosyjscy specjaliści od inżynierii wojskowej: gen. major inż. K. I. Oppermann i gen. inż. N. A. Malackij. Ostateczny projekt zatwierdził car Mikołaj I. Głównym powodem tej decyzji było strategiczne położenie Brześcia. W 1833 r. rozpoczęto prace ziemne w wyznaczonym terenie.
Twierdza została zlokalizowana na miejscu dawnego, drewnianego miasta Brzeście. Nowe miasto zostało przeniesione i budowane od nowa na północny – wschód od twierdzy. Do budowy obiektów cytadeli przystąpiono w czerwcu 1836 r. po wmurowaniu kamienia węgielnego. Rzeka Bug, i jego dopływ rzeka Muchawiec z dwiema odnogami oraz system kanałów obwodowych tworzyły dogodne warunki budowy całego terenu umocnionego. Główna część Twierdzy czyli obiekty obronne cytadeli zostały rozmieszczone na centralnej wyspie i otoczone umocnieniami: Kobryńskim od wschodu i północy, Terespolskim wraz z zachodnią wyspą od zachodu i Wołyńskim od południa. Na zewnątrz Twierdza została otoczona dziesięciometrowymi wałami ziemnymi rozciągającymi się na długości 6,5 km., w których wnętrzu wybudowano 500 kamiennych kazamat, zabezpieczonych dwumetrowymi ścianami W następnych latach rozszerzono pierścień obronny Twierdzy poprzez budowę nowych ubezpieczających jej przedpola fortów, oraz rozbudowywano umocnienia ziemne nawet poza jej obszarem. Budowę podstawowych elementów obronnych zakończono w kwietniu 1842 r .,wówczas to Twierdza stała się jedną z 44 twierdz na terenie Imperium Rosyjskiego, różnej wielkości i znaczeniu militarnym. Stała się ona nie tylko znaczącym wojskowo – inżynierskim przedsięwzięciem, ale też interesującym kompleksem architektoniczno – gospodarczym.
Kompleks budowli obronnych oraz umocnień Twierdzy Brzeskiej jest od zachodu otoczony rzeką Bug (obecnie po białorusku Zachodni Bug), od południa rzeką Muchawiec, która tam wpada do Bugu, a od północy i wschodu odgałęzieniami obu, pełniącymi rolę rowów fortecznych, a częściowo fos. Na jej obszarze wyróżniającymi się budowlami były: Biały Pałac, Bramy Chełmska i Terespolska, mosty oraz domy oficerskie. Architektonicznym centrum cytadeli jest wybudowana na wzniesieniu w latach 1851-1876 cerkiew p. w. św. Mikołaja. W ciągu wieku następowała modernizacja Twierdzy, przystosowując ją do nowych wymagań i zadań. Umocnienie (przedmoście) Terespolskie, obejmujące także wyspę zachodnią znajdujące się na lewym brzegu Bugu zostało najbardziej rozbudowane o różne obiekty fortyfikacyjne. Było jednym z trzech elementów zewnętrznych obwarowań Twierdzy. Dopiero w 1878 r. rozpoczęto budowę pierwszego pierścienia stałych fortów obronnych o charakterze polowym. Strategiczne położenie tego przedmościa na kierunku zachodnim i południowo – zachodnim wymagało zastosowania różnych rozwiązań zgodnych ze sztuką wojenną tamtego czasu. Obudowano je w odległości ok. 5 km dwoma pierścieniami fortów stałych ceglano – ziemnych, których konstrukcje w 1908 r. zastąpiono żelbetem. Część z nich oraz większość z łączących je dróg istnieje do dzisiaj. Kolejna modernizacja Twierdzy realizowana od 1912 r. polegała na wybudowaniu drugiej linii fortyfikacji w formie pierścienia 12 fortów w odległości ok. 7 km od cytadeli, których większość zlokalizowano na przedmościu Terespolskim. Oprócz nich wybudowano wiele umocnień polowych.
Objaśnienia punktów oznaczonych na planie:
I. Cytadela – centralny obszar Twierdzy
1. rzeźbiarska kompozycja wykonana z betonu „Pragnienie” (lata 70. XX w.),
2. ruiny Białego Pałacu (d. cerkiew),
3. Muzeum Obrony Twierdzy Brzeskiej (d. koszary saperów),
4. ruiny koszar inżynierskich,
5. miejsce lokalizacji Bramy Brzeskiej w północnej części koszar obronnych,
6. obelisk „Iglica” z nierdzewnej stali (lata 70. XX w.),
7. granitowe płyty memorialne- miejsce spoczynku poległych w 1941 r. sowieckich obrońców Twierdzy (lata 70. XX w.),
8. znicz z wiecznym ogniem pamięci (lata 70. XX w.),
9. ruiny dowództwa wojsk inżynieryjnych (d. kolegium jezuitów),
10. główny monument betonowy „Męstwo” (lata 70. XX w.),
11. cerkiew garnizonowa p. w. św. Mikołaja Cudotwórcy (w latach 1939-1990 klub czerwonoarmistów),
12. cerkiewny dom gościnny (wybudowany w 2011 r.),
13. tablica pamiątkowa ku czci Konstantego Ostrożskiego (pisarz zasłużony dla cerkwi),
14. ruiny koszar 333. pułku strzelców i 9. strażnicy pogranicznej (lata 1939-1941),
15. kompozycja pomnikowa „Bohaterom granic, kobietom i dzieciom, którym męstwo zapewniło nieśmiertelność” (lata 70. XX w.),
16. Brama Terespolska (zachodni obronny wjazd do Twierdzy),
17. tablica pamiątkowa 132. wydzielonego batalionu NKWD (lata 70. XX w.),
18. muzeum malarstwa w południowej obronnej części koszar,
19. Brama Chełmska (południowo – zachodni obronny wjazd do Twierdzy)
II. Umocnienia Kobryńskie – wschodni obszar Twierdzy
20. główne wejście do Twierdzy (brama w kształcie betonowej pięcioramiennej gwiazdy – lata 70. XX w.),
21. Fort Wschodni, 22. kawiarnia „Cytadela” (d. kazamaty artyleryjskie z XIX i XX w.),
23. Brama Północna,
24. miejsce, gdzie mieściło się dowództwo grupy Armii Czerwonej w latach 1939-1941,
25. kaponiera bastionowa – część fortyfikacji ziemno-murowanych,
26. Fort Zachodni, 27. d. koszary 25. pułku strzelców z lat 1939-1941,
28. most wiszący nad rzeką Bug (z 2013 r.)
III. Umocnienia Wołyńskie – południowo – zachodni obszar Twierdzy
29. Muzeum Archeologiczne „Bierestie”,
30. ruiny polowego wojennego szpitala (od XVII w. do pocz. XIX w. d. klasztor bernardynek, a w latach 1842-1854 koszary Aleksandrowskiego Korpusu Kadetów),
31. Brama Południowa,
32. monastyr Narodzenia Bogurodzicy, przywrócony w XXI w., a w 1941 r. wojskowa szkoła 84. pułku strzelców
IV. Umocnienia Terespolskie – zachodni obszar Twierdzy
33. d. koszary,
34. ruiny szkoły szoferów strażnic pogranicznych
Oznaczenia na planie są zgodne ze współczesnym opisem.
Na rok przed I wojną światową Twierdza była bazą zaopatrzeniową wojsk rosyjskich na zachodnim froncie. Szybkie postępy wojsk pruskich w sierpniu 1915 r. zmusiły dowództwo rosyjskie do ewakuacji garnizonu Twierdzy. W czasie ewakuacji jej elementy obronne nie zostały wysadzone przez Rosjan a potem były wykorzystywane przez Wojsko Polskie. 3 marca 1918 r. na terenie Twierdzy w Białym Pałacu został podpisany pomiędzy Rosją a Prusami pokój, kończący wojnę na tym terenie, zwany pokojem brzeskim. W wyniku wygranej przez Polskę wojny polsko – bolszewickiej w latach 1919-1920, na mocy zawartego 18 marca 1921 r. Traktatu – pokoju Ryskiego Brześć nad Bugiem znalazł się na terytorium II Rzeczpospolitej. W latach międzywojennych 1921-1939 stacjonował tu polski garnizon i mieściło się dowództwo korpusu.
Po napaści Niemiec na Polskę 1 września 1939 r. pod Twierdzę 14 września podeszła niemiecka armia pancerna. Polski garnizon bronił się do 16 września. Gdy jego straty w ludziach sięgnęły 40%, pozostała większa część polskich oddziałów wycofała się w kierunku południowo – zachodnim. Na terenie Twierdzy pozostał jeden pułk piechoty, który stawiał bohaterski opór najpierw Niemcom, a potem Sowietom aż do 27 września. Wojska sowieckie 17 września przekroczyły wschodnią granicę Polski i wypełniając tajne postanowienia paktu Ribbentrop – Mołotow zajęły część jej terytorium. Na terenie Brześcia nastąpiło spotkanie wojsk niemieckich i sowieckich. Jako sojusznicy odbyły one 22 września wspólną defiladę na głównej arterii miasta. Następnie zgodnie z ustaleniami paktu Niemcy wycofali się na zachód, a miasto i Twierdza zostało przekazane Rosjanom. Granica pomiędzy III Rzeszą Niemiecką a Związkiem Sowieckim oznaczająca czwarty rozbiór Polski przebiegała na rzece Bug. Po objęciu terenu Twierdzy przez wojska sowieckie spełniała ona aż do 21 czerwca 1941 r. ważną rolę obronną, a Brześć pozostawał znaczącym węzłem komunikacyjnym na trasie do Mińska, a dalej do Moskwy. Po rozpoczęciu przez Niemcy wojny ze Związkiem Sowieckim, już 22 czerwca wojska niemieckiej grupy armii „Środek” uderzyły na umocnienia Twierdzy, planując zajęcie jej w osiem godzin. Wówczas połowa sowieckiej załogi opuściła obiekt. W okrążonej Twierdzy pozostało ok. cztery tys. żołnierzy, którzy bronili się w poszczególnych umocnieniach. Ciężkie walki toczono przy Bramie Chełmskiej i na Kobryńskim umocnieniu. Generalny szturm Niemcy przeprowadzili 30 czerwca. Jednak pojedyncze grupy obrońców walczyły jeszcze do połowy lipca, wykazując się wielkim męstwem. Straty sowieckie w ludziach były ogromne. Gdy po trzech latach losy wojny się odwróciły, w końcówce II wojny światowej w ramach operacji „Bagration” w końcu lipca 1944 r. wojska sowieckie zdobyły Twierdzę.
Po II wojnie światowej, w wyniku ustaleń jałtańskich Brześć znalazł się w granicach ZSRR. Utworzono tu marionetkową Republikę SRR będącą de facto częścią Związku Sowieckiego. W maju 1965 r. Rada Najwyższa Związku Radzieckiego nadała Twierdzy tytuł „Twierdza – bohater ”z wręczeniem orderu Lenina i medalu „Złotej Gwiazdy”. W 1971 r. na terenie Twierdzy wybudowano kompleks pamięci dla jej sowieckich obrońców, ogólnie znany jako „Brzeska Twierdza – Bohater”. Jedną jego częścią są stare mury, i zabezpieczone ruiny starych koszar, wykorzystywane dla celów muzealnych i kulturalnych. Innym, nowym elementem są wybudowane z żelbetonu: monumentalne główne wejście w kształcie gwiazdy, główny monument „Męstwo”, kompozycja „Pragnienie”, plac ceremonialny, stalowy obelisk w kształcie szpicy i znicz z wiecznym ogniem. Na murach Twierdzy zamontowano tablice i znaki pamięci w formie kart z kalendarza, poświęcone jej obrońcom w 1941 r.
Analizując wydarzenia wojenne na przestrzeni minionych wieków, należy stwierdzić, że Twierdza Brzeska nie odegrała w nich poważnej roli militarnej. Przyczyną tego była zmiana sposobu prowadzenia operacji wojskowych i oparcie działań na mobilnych formacjach, które zajmując tereny przeciwnika omijały przeważnie stałe umocnienia, zdobywając je w późniejszym okresie wojny. I dlatego można stwierdzić, że większość twierdz wybudowanych na terenie zachodnich rubieżach Imperium Rosyjskiego nie odegrała większej roli militarnej. Służyły one głównie jako garnizony wojskowe, a w dużych miastach pełniły rolę policyjną. Ich planowanie i budowa była częścią doktryny wojennej, zakładającej sposób prowadzenia walk właściwy w XVI – XVIII wiekach i częściowo kontynuowany na przełomie XIX i XX wieku.
Niezależne państwo Republika Białoruś powstałe 27 lipca 1990 r. przejęło opiekę nad kompleksem zabudowań cytadeli uznając go jako ważny zabytek sztuki militarnej. Stał się on atrakcją turystyczną Brześcia. Władze białoruskie, narrację historyczną tego miejsca adresują do własnego społeczeństwa, opierając ją na mocno przesadzonym eksponowaniu znaczenia obrony Twierdzy przed Niemcami w czerwcu – lipcu 1941 r., praktycznie umniejszając lub całkowicie pomijając jej wcześniejsze dzieje. Na terenie cytadeli można obejrzeć oprócz wystaw muzealnych, zabezpieczonych ruin obiektów obronnych i odbudowanej cerkwi, ekspozycje armat z różnych epok, a także pojazdów wojskowych, głównie sowieckich. Za najważniejsze wydarzenie uznaje się wojnę z Niemcami (z radziecka zwaną Wielką Wojną Ojczyźnianą) w latach 1941 - 1945. Na głównym placu cytadeli odbywają się uroczystości państwowe w dniach różnych świąt ustanowionych przez władzę sowiecką. A dla turystów jedną z atrakcji jest odpłatne wypożyczanie mundurów i czapek wojskowych sowieckiego kroju na określony czas oraz fotografowanie się w nich z replikami sowieckich karabinów. Okazuje się, że wiele tradycji z czasów sowieckich jest niestety kontynuowanych i utrwalanych w majestacie białoruskiego państwa.